Microsoft Word CelilovaElnure260az docx
Yüklə 0,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
28
FƏS L 2. NEFT SƏNAYES N N MÖVCUD VƏZ YYƏT VƏ NK ŞAF TENDENS YASI 2.1. Neft sənayesinin mövcud vəziyyəti Azərbaycan neftinin tarixi kökləri çox qədim dövrlərə gedib çıxır. Ərəb tarixçiləri, coğrafiyaşünasları və səyyahlarından Əhməd Əl-Bəlaruri (IX əsr) Abşerondakı iqti- sadi həyatın qədimdən neftlə bağlı olduğunu göstərmiş, Əbu- shaq stəxri (XI-X ə srlər), Əbu-d-Həsən Əli Məsudi (X əsr) Bakının neftli torpağı, Abşeronun "ağ" və "qara" nefti haqqında məlumat vermişdir. talyan səyyəhı Marko Polo (XIII-XIV əsrlər) Bakı neftinin yaxın Şərq ölk- ə lərinə aparılması, alman diplomatı və səyyahı Adam Oleari (XVII əsr) Bakıdakı neft quyuları, türk səyyahı Evliya Çələbi (XVII əsr) neft mədənləri, neftin rana, Or- ta Asiyaya, Türkiyəyə və Hindistana aparılması və neftin gətirdiyi illik gəlir haqqında məlumat vermişdir. Balaxanıdakı neft quyularından birində aşkar edilmiş daş üzərindəki yazı quyunun (35 m dərinliyində) hələ 1594-cü ildə usta Allahyar Məmmədnur oğlu tərəfindən qazılıb istifadəyə verildiyi göstərilir. Ə min Əhməd Razinin ( ran, 1601) məlumatına görə XVI əsrin əvvəllərində Bakı ətrafında 500-ə qədər belə neft çalaları və quyusu mövcud idi ki, bunlardan da həm "qara", həm də "ağ" neft çıxarılırdı. Alman səyyahı, həkim və təbiətşünası En- gelbert Kempfer sveç səfirliyinin katibi kimi 1683-cü ildə Abşeron yarımadasında Balaxanı, Binəqədi, Suraxanı yataqlarında olmuş, neftin Abşeron yarımadasından rana, Orta Asiyaya və Şimali Qafqaza aparılmasını təsvir etmişdir. Azərbaycanda ilk neft quyusu Suraxanıda qazılmışdır. Boru ilə neft nəqlinə ilk dəfə 1865-ci ildə ABŞ-da başlanılıb. Şərti olaraq Azərbaycanda neft sənayesinin inkişafını 3 mərhələyə bölmək olar: · 1920-ci ilədək olan dövr; · 1920-1991-ci illər – Azərbaycanın Sovet Rusiyasının tərkibində olduğu dövr; · 1991-ci ildən sonraki dövr –Müstəqil Azərbaycan Respublikasında neft sənayesinin inkişafı xüsusiyyətləri
29
I mərhələ 1847-ci ildən neftin mexaniki üsulla qazılmış quyulardan hasil edilməsi ilə başlanır və 1920-ci ilə kimi davam edir.1847-1848-ci illərdə ilk dəfə Bibiheybət və sonra Balaxanı yataqlarında mexaniki üsulla qazılmış quyulardan sənaye ə həmiyyətli neft alınmış və həmin ildən də Azərbaycanın neft sənayesinin inkişafı başlanır.Azərbaycanda mexaniki üsulla ilk neft quyusu 1848-ci ildə qazılıb. XIX əsrin əvvəllərində dünyada ilk dəfə olaraq Bibiheybətdə sahildən 30 m aralı dənizdə qazılmış əl quyusundan neft hasil edilmişdir. 1859-cu ildə Bakıda ilk neftayırma zavodu (qurğusu) tikilir.1863-cü ildə Cavad Məlikov Bakıda kerosin zavodu tikdirdi və dünyada ilk dəfə neftayırma prosesində soyuduculardan istifadə etdi.1867-ci ildə 15 neftayırma qurğusu fəaliyyət göstərirdi. Mexaniki üsulla quyuların qazılmasının texnika-texnologiyası inkişaf etdikcə bir sıra yeni neft yataqları aşkar edilmişdir (Binəqədi, Pirallahı , Suraxanı və s.), neft hasilatı artmış, neft sənayesinin infrastrukturu və neftin emalı inkişaf etməyə başlamış, neftin hasilatı, emalı və satışı üzrə yüzlərlə firmalar yaradılmışdır. Azərbaycanda milli burjuaziya formalaşır, Bakı şəhəri dünyanın sənaye mərkəzlərindən birinə çevrildi. lk dəfə Abşeron yarımadasında 1871-ci ildə Balaxanı-Sabunçu-Ramanı yatağı sənaye üsulu ilə işlənilməyə başlandı. 1872-ci ildə neft sənayesində münasibətləri tənzimləmək məqsədilə iki qanun qəbul edildi: "Neft mədənləri və neft məhsullarından aksiz vergisi haqqında" və " carədarların ə lində olan neftli səhələrin hərracla fiziki şəxslərə satılması". 31 dekabr 1872-ci ildə neftli sahələrin ilk satışında Balaxanıda 15 sahə, Bibiheybətdə 2 sahə hərraca qoyulmuşdur. O dövrdə dövlətə mənsub olan istifadəsiz torpaqlar neft axtarışı və aşkar edilmiş neftli sahələrin istismarı üçün 24 il müddətinə icarəyə verilirdi. carədar ha- sil etdiyi nefti ixrac etmək və onun satış qiymətini təyin etmək hüququna malik idi. carədarın satılan neftdən əldə etdiyi təmiz gəlir 14-15% təşkil edirdi.XIX əsrin 70-ci illərində neft sənayesinə təmiz milli kapital qoyuluşi cəmi 4% təşkil etmişdi.Milli kapitalın iştirakı ilə qarışıq kapitalın həcmi isə 10%-ə yaxın idi. XIX ə srin sonunda neft sənayesində fəaliyyət göstərən 167 sahibkarın 49-u (24,8%) azərbaycanlı olmuşdur. O dövrdə neft sənayesinin inkişafında milli "neft 30
milyonçuları"nın (Hacı Zeynalabdin Tağıyev, sa bəy Hacınski, Murtuz Muxtarov, Şə msi Əsədullayev, Seyid Mirbabayev və b.) böyük fəaliyyətləri olmuşdur. 1874-cü ildə Bakıda ilk səhmdar neft şirkəti - "Bakı neft cəmiyyəti" yaradılır.1873-cü ildə milliyətcə isveç olan Robert Nobel Bakıya gəlir, neftlə əlaqədar iqtisadi yüksəlişin ş ahidi olur.1876-cı ildə Nobel qardaşları Bakıda neft hasilatı və emalı üzrə neft ş irkəti yaradırlar. O vaxtlar Azərbaycanda bir sıra neft mədənləri, neft emalı zavodları, ilk dəfə Xəzər dənizində quraşdırılmış neftdaşıyan tanker, barjlar, dəmir yolları, mehmanxanalar və s. Nobel qardaşlarına məxsus idi. 1876-cı ildə neft məhsullarına aksiz verqisi ləğv edildikdən sonra yeni neftayırma zavodları tikilib istismara verildi. 1878-ci ildə Balaxanı yatağı ilə Bakı neftayırma zavodunu birləşdirən 12 km uzunluğunda Rusiyada ilk neft kəməri inşa edildi.1898-ci ildə neft mədənləri ilə Bakı neftayırma zavodlarını birləşdirən neft kəmərlərinin ümumi uzunluğu 230 km idi.Bu kəmərlərdə ildə 1mln.t neft nəql edilirdi. Bakı neft sənayesinin inkişafı neftin və neft məhsullarının nəql edilməsi problemini yaratdı.1879-cu ildə inşa edilmiş ilk dəmir yolu - neft rayonlarınıneftayırma sənayesi mərkəzi ilə birləşdirən Bakı-Sabunçu-Qara şəhər xətti nefthasilatı və emalının gələcək inkişafına əngəl törədən nəql problemini tam həll edə bilməzdi.Mədənlərlə Qara şəhərin zavodları arasında neft boru xətlərinin inşası bi- rinci dərəcəli məsələyə çevrildi.lk təşəbbüsü "Nobel qardaşları şirkəti", həmçinin "Bakı neft cəmiyyəti", Mirzəyev və Lianozovun şirkətləri hələ 1877-ci ildə göstərmişdilər. 1880-ci ildə Bakı yaxınlığında 195 neft emalı müəssisəsi var idi.Bunlardan ancaq dördü iri müəssisə idi (bunlardan ikisi Mirzəyevə, biri Bakı neft şirkətinə, biri də Sarkisova məxsus idi).1885-ci ilin sonunda onların sayı 136-ya enmiş və ancaq 100- ü işləyirdi. 1883-cü ildə Bakı-Batum dəmir yolu tikilib istifadəyə verilir ki, bu da neft və neft məhsullarının Avropa ölkələrinə ixrac edilməsində mühüm əhəmiyyətə malik idi.1883-cü ildən Rotşild Bakıda maliyyə-kredit əməliyyatlarına başlayır və neftin satışı ilə məşğul olmağa başlayır.1886-cı ildə Rotşildin Xəzər-Qara dəniz neft Yüklə 0,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|