Microsoft Word Az?rbaycanda su ehtiyatlar?n?n t?s?rrufat v? ekoloji ?h?miyy?t? dissertasiya doc docx
Su ehtiyatları,çay axımlarının nizamlanması
Yüklə 492,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.2. Su ehtiyatları,çay axımlarının nizamlanması
2.2. Su ehtiyatları,çay axımlarının nizamlanması Su ən geniş istifadə olunan tıbii ehtiyat hesab olunur. Dünyanın bütün mənbələrindən bir ildə götürülən suyun miqdarı 4000 km 3 təşkil edir.Ən çox istifadə edilən neft və daş kömür kimi təbii ehtiyatlardan istifadə olunması təxminən 3-4 dəfə azdır. Dünyanın bərpa olunan su ehtiyatlarından quru səthinə düşən yağıntıların ümumi cəmi təxminən ildə 120000km 3 təşkil edir.Əgər bu suyun 10%-i təsərrüfatda işlədilərək qaytarılmazsa bu ekoloji təhlükə deməkdir. Dünyanın digər real bərpa olunan ehtiyatı sayılan çay axınları təxminən ildə 40000km 3
3 həcmindən asan istifadə etmək olur. Cədvəl 4. Yerdə çay sularının illik axını Qitələr llik axımın həcmi,km 3 Axımın layı,mm Avropa
2950 300
Asiya 12860
286 Afrika
4220 139
Ş imali və Mərkəzi Amerika 5400
265 Cənubi Amerika 8000 445
Avstraliya(Tasmaniya,Şri- Lanka,Yeni Qvineya,Yeni 1920 218
Zenlandiya ilə birlikdə) Antarktida,Qrenlandiya ilə birlikdə 2800
164 Planetimiz üzrə cəmi 38150 252
çməli su ilə təmin olunma ayrı-ayrı ölkələrdə kəskin fərqlənir : Qabonda adambaşına 328000 m 3 su düşür, fars körfəzi ölkələrində isə praktiki olaraq su ilə təmin olunma sıfıra bərabərdir. Adambaşına 500 m 3 su və ondan aşağı olduqda aşağı hədd hesab olunur. Adambaşına 1000 m 3 su adətən kritik hədd sayılır və həmin ölkədə su ehtiyatının kəskin qıt olmasını göstərir. Su təsərrüfatı ölkənin bütün təsərrüfatını müəyyənləşdirir. Misir,Suriya və Pakistanda su ilə təmin olunma səviyyəsi adambaşına 1200-2200 m 3 təşkil edir. Hazırda əhalisi 110 mln olan 15 ölkədə (məlumat toplanan 145 ölkədə) su ilə təmin olunma səviyyəsi adambaşına 500 m 3 -dən aşağıdır. Ə halisi
120 mln
olan 12
ölkənin su
resursları aşağı
səviyyədədir.Göstərilən 27 ölkədə su qıtlığı əhalinin həyatını müəyyənləşdirir. Bu vəziyyət “ya olum,ya ölüm” məsələsi olub,dövlətlər onun ümumi strateji həllini tapmalıdır. Əhalisi 3,4 mlrd olan 58 ölkə su ehtiyatının azlığı ildə adambaşına 1000-5000 m 3 şəraitində yaşayır. 1990-cı ilə dünya əhalisinin 70%- ni təşkil edən 80 ölkə su resurslarının qıtlığı problemi ilə üzləşir. Bunlar əsasən inkişaf etməkdə olan ölkələr olub, suyun çatımaması onların sosial və iqtisadi inkişafına mühüm əngəl hesab olunur. Hazırda dünyanın əhalisi durmadan artmaqda davam edir,mövcud su ehtiyatlarının həcmi isə dəyişmədiyindən, onun qıtlığı vəziyyəti pisləşəcəkdir. 2025-ci ilə artıq dünyanın 1,4 mlrd. əhalisi olan 45 ölkədə adambaşına 1000 m
3 -dən az su düşəcəkdir. Dünya əhalisinin dörddə üçü qədəri təxminən 100 ölkədə suyun qıtlığı şəraitində və ya başqa sözlə ekoloji,iqtisadi və siyasi dayanıqsız təhlükəsi altında yaşayacaqdır.Əgər təsərrüfatın idarə olunmasının mövcud üsulları dəyişilməsə suyun keyfiyyətinin pisləşməsi davam edəcək və vəziyyət daha da mürəkkəbləşəcəkdir. Hər hansı bir ərazidə suya olan ehtiyac çay axımının dayanıqlı həddini keçirsə və digər su ehtiyatları mənbəyi (öncə yeraltı su) olmadıqda və ya ondan istifadə mümkün olmursa çay axımının nizamlanmasına, yaxud bəndin çəkilməsinə və ona uyğun su anbarının yaradılmasına zərurət yaranır. Bəndin və su anbarının yaradılması bərpa olunan su ehtiyatı həcminin artırılmasında mühüm üsul sayılır. Ş .V.Xəlilovun (2003) məlumatına əsasən dünyada ilk su anbarları 5 min ildən də çox əvvəl yaradılmışdır. Qədim Misirdə eramızdan 3 min il əvvəl Menes fironu dövründə hündürlüyü 15 m, uzunluğu 450 m olan Koşiş bəndi yaradılmışdır. Təxminən eramızdan 2800-2500 il əvvəl Qahirədən 30 km cənubda hündürlüyü 12 m, uzunluğu 108 m olan (Sadd-al-Kafara) yeni bir bənd tikilmişdir. Eramızdan 2300 il əvvəl Qahirədən 80 km cənubi-qərbdə Fayyun çökəkliyində o dövr üçün böyük sayılan həcmi 1km 3 olan torpağı suvarmaq məqsədilə Meris su anbarı yaradılmışdır. Təxminən 3500 il eramızdan əvvəl Tiqr çayı üzərində böyük Nimrod tikilmiş və o 1800 ilə qədər , yəni eramızın VII əsrinə qədər qalmışdır.Bu su anbarı Naxran su kanalının köməyilə 400 km uzunluğunda əraziləri suvarmışdır. Eramızın ilk
ə srlərində Mesopotomiya, ran,
Roma mperiyası,Çin,Yaponiya,Hindistan,Şri-Lanka və b. regionlarda yeni su anbarları yaradılmışdır. Eramızdan əvvəl VI əsrdə randa suvarma məqsədilə Çaraxı çayı üzərində 9 bənd çəkilmişdir.III-VII əsrlərdə tikilən Gər-gər bəndi indi də durur. 1000 il ə vvəl sfahan və Şiraz arasında yaradılan Banda -əmir su anbarı hazırda da istismar edilir. Avropanın ilk su anbarları da eramızdan əvvəl peyda olmuşdur. spaniyada Albarreqas çayı üzərində eramızdan əvvəl II əsrdə həcmi 10 mln m 3 olan Karnalbo su anbarı hələ indiyə qədər mövcuddur.Bütün qədim su anbarları ə sasən irriqasiya su təchizatı məqsədilə yaradılmışdır. Eramızın I minilliyində ,xüsusilə VII əsrdən sonra kütləvi surətdə dəyirman su anbarları tikilməyə başladı. Məsələn, fransız şəhəri Arl yaxınlığında16 dəyirman su anbarının qalıqları durur. Sonralar faydalı qazıntıların çıxarılmasının genişlənməsinin və
Yüklə 492,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|