Microsoft Word Az?rbaycanda su ehtiyatlar?n?n t?s?rrufat v? ekoloji ?h?miyy?t? dissertasiya doc docx
Yüklə 492,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
tikilməmişdir.1995-ci ildə ABŞ-da su anbarlarının tikilməsini dayandırmaq haqqında qərar qəbul olunmuşdur. Dünyada su anbarlarının yaradılmasının təxirə salınması haqqında aşağıdakı səbəbləri də göstərmək olar: Tikintinin baha başa gəlməsi, əhalinin su altında qalan zonadan köçürülməsi, yüksək keyfiyyətli torpaq sahələrinin itirilməsi, ciddi və qabaqcadan məlum olan pis ekoloji nəticələr, bəndin yuxarı və aşağı byefində hidroloji rejimin kəskin dəyişməsi, təyin olunmuş həyat tərzinin və təsərrüfatın pozulması və s.
FƏS L III. Azərbaycanda su ehtiyatları, onların istifadəsi və ekoloji vəziyyəti. Məlum olduğu kimi Azərbaycan qədim əkinçilik ölkəsidir. Burada ə kinçilik yaranandan bəri suvarmadan istifadə olunmuşdur. Ş.V.Xəlilov (2003) qeyd edir ki, təxminən 3000 il əvvəl yaradılan irriqasiya kanallarının izləri indiyə kimi qalmışdır. Məsələn, VI-VII əsrlərdə tikilən Gərər kanalından hazırda da istifadə olunur. Muğan və Mil düzlərində IV-VIII əsrlərə aid olan suvarma sistemlərinin izləri aydın bilinir. 1880-1890-cı illərdə yalnız Yelizavetpol quberniyasında 890-a qədər suvarma kanalı hesaba alınmışdır. 1914-cü ildə onların sayı 1200-ə çatmışdır. Kənd təsərrüfatı sahələrinin suvarılması üçün çay sularından başqa kəhriz,bulaq,yağış və qar sularından da istifadə olunmuşdur. Yağəş və qar sularını ,həmçinin çay daşqın sularını toplamaq üçün böyük olmayan bəndlər tikilmiş və su anbarları yaradılmışdır. Təkcə Lənkəran qəzasında 1883-cü ildə ə sasən düyü tarlalarını suvarmaq məqsədilə 123 su anbarı olmuşdur. Muğan düzündə Kürün sağ sahilində Qaraçala stansiyasının yanında tikilən su anbarı daşqın suları ilə doldurularaq xanın 500 desyatin düyü sahəsini suvarmaqda istifadə olunmuşdur. Naxçıvan qəzasında daha iri su anbarları tikilmişdir.Burada XVI əsrin sonunda dəniz səviyyəsindən 2000m yüksəklikdə mövcud olan Qanlı Gölün
yerində eyni adlı su anbarı yaradıldı ,200-250 il istismar olunduqdan sonra bu su anbarı öz əhəmiyyətini itirmiş, 1853-cü ildə isə Kəlbayı xan tərəfindən həcmi artıralaraq yenidən bərpa edilmişdir. Sovet dövründə bu su anbarı yenidən tikilərək həcmi 3 dəfə böyüdülmüşdür. Qanlı Göl XIX əsrdən 158 su anbarından qalan yeganə su anbarı olub indi də fəaliyyət göstərir. Respublikamızda 1950-ci ildən sonrakı dövrlərdə il ərzində və ərazi üzrə qeyri-bərabər paylanan çay su ehtiyatından səmərəli istifadə etmək məqsədilə su anabrları yaradıldı. Bu su anbarlarından suvarma kanalları vasitəsilə şoran torpaqların meliorasiyası və suvarılması yerinə yetirilmişdir. Bu məqsədlə respublikamızda 50-yə qədər su anbarı tikilmiş, bir çox suvarma kanallları və kollektorları istifadəyə verilmişdir. 1953-cü ildə Kür çayı üzərində həcmi 16 km 3 olan Mingəçevir su anbarının tikilməsi respublikada suvarma və energetika problemlərinin həllində mühüm rol oynayır. Bu su anbarından suvarma məqsədilə ayrılan iki iri kanal (Yuxarı Qarabağ- su buraxma həcmi -130 m 3 /s və Yuxarı Şirvan – 78 m 3 /s)
hazırda 550 mln. hektar əkin sahəsinin suvarılmasına ikan verir. 1982-ci ildən Şəmkir su anbarı, 2000-ci ildə isə Yenikənd su anbarı istifadəyə verildi. Bu iki iri su anbarı Kür çayının çoxillik axımını tənzimləməyə şə rait yaratdı. Kür çayının axım rejimini tənzimləməkdə onun qolları üzərində tikilən su anbarları da az rol oynamır. Onlardan ın böyükləri Sərsəng,Ağstafa, Xaçınçay,Axıncaçay su anbarlarını göstərmək olar. Bir sıra su anbarları bilavasitə Xəzərə tökülən çaylar üzərində yaradılmışdır. Onlardan ən irisi Ceyranbatan su anbarı olub, 1958-ci ildə Abşeron yarımadası ərazisindədir. Samur-Abşeron kanalı ilə qidalanan bu su anbarı Bakı və sumqayıt şəhərlərinin su təchizatında istifadə olunur, 16 min ha torpaq sahəsi suvarılır. 1964-cü ildə Pirsaatçay üzərində sahəsi 2,34 km 2 olan su anbarı istismara verildi, hazırda o, tam lillənmə mərhələsindədir. 1965-ci ildə tikilən Bolqarçay su anbarı da eyni vəziyyətdədir. 1976-cı ildə Başaryuçay hövzəsində (Lənkəran təbii vilayətində) sahəsi 2,46km 2 , həcmi 45 mln m 3 olan Xanbulançay su anbarı yaradıldı. 1971-ci ildə Araz çayı üzərində “Araz” su qovşağı yaradıldı. Su qovşağından aşağı Araz çayının axının həcmi sol qolları –Əlincəçay ,Qaradərə,Gilgilçay,Megriçay,Oxçuçay, Həkəri,Bazarçay,Quruçay,Köndələnçay və ran tərəfdən axan sağ qolların hesabına artır. Əgər su qovşağına qədər illik axımın həcmi 6007 mln m 3 – dursa layihələşdirilən Xudafərin su qovşağının stvorunda bu rəqəm 8306 mln m 3 -ə, mənsəbində isə 8990 mln m 3 -ə çatır. “Araz” su qovşağından Xudafərin su qovşağına qədər axımın artımı 2299mln m 3 təşkil edir. Araz çayının sol qollarının sularından Naxçıvan MR-nin ərazisində suvarmada istifadə olunur. Arpaçay üzərində 2 su anbarı tikilmişdir. Arpaçay su anbarı (1980) və Reçut su anbarı (Ermənistanda). Arpaçay su anbarı (150 mln m 3 ) Şərur rayonunda 30 min ha torpaq sahəsini suvara bilərdi.Lakin Keçumçay su anbarından xüsusi kanala Arpaçayın suyunun 40%-nin Göyçə gölünə axıdılması ilə əlaqədar MR-i nəzərdə tutulan qədər suvarma suyu ilə təmin etmək mümkün olmadı. Naxçıvançay üzərində 8 su anbarı tikilmişdir. Onlardan 4-ü çayın yuxarı axınında yaradılmışdır: 3 Batabat su anbarları (ümumi həcmi 3,6m 3 ) və su anbarına çevrilən Qanlı-Göl gölü (1,6 mln m 3 ) , 4 su anbarı da subasardan kənarda ( doldurulan) hövzənin aşağı hissəsində tikilmişdir: Uzunoba (9 mln m 3 ), Nehrəm-yeni (6mln.m 3 ), köhnə Nehrəm (2,4 mln m 3 ) və Qahab su anbarı (1,1 mln.m 3 ). Su anbarlarında suyun keyfiyyəti ora tökülən çayların çirklənmə dərəcəsindən, onların yatağının səhiyyə-gigiyena vəziyyətindən asılıdır. Alimlərin tədqiqatları göstərir ki, çayların intensiv çirklənməsi fonunda yaradılan su anbarları antropogen evtrofikasiya nəticəsində suyun keyfiyyəti kəskin pisləşir. Əvvəllər kiçik su hövzələri antropogen evtrofikasiyaya məruz qalırdısa, indiki dövrdə iri su anbarlarında “suyun çirklənməsi” baş verir. Son on illərdə evtrofikasiya prosesi Dneprovodsk və Volqa kasakadlı su anbarlarında, iri göllərdə (Ladoqa, Oneqa, Pskov-Çud), daxili dənizlərdə Yüklə 492,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|