Microsoft Word Az?rbaycanda su ehtiyatlar?n?n t?s?rrufat v? ekoloji ?h?miyy?t? dissertasiya doc docx
Yüklə 492,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
3.1. Azərbaycan Respublikası çaylarının ekoloji problemləri Cənubi Qafqaz ölkələri arasında Azərbaycan Respublikasının su resursları az olub həmin regionun 15%-ni təşkil edir.Respublikamızın su resursları Gürcüstanda 7,7-8,3 dəfə, Ermənistandan isə 3 dəfə azdır. Su ilə təmin olunmaq baxımından dünyanın su ilə az təmin olunan regionuna aid olub hər km 2 əraziyə təxminən 100000m 3 ,hər adam başına isə ildə 950-1000 m 3 su düşür. Respublikamızda suyun ümumi ehtiyatı 28,5-30,5 km 3 olub quraqlıq illərində isə azalaraq 27,0-22,6 km 3 -ə enir.Su ehtiyatları ərazi üzrə qeyri-bərabər paylanmışdır. Belə ki, Şəki,Zaqatala,Xaçmaz,Kəlbəcər,Dağlıq Qarabağ, Gədə- bəydə belə problem olmadığı halda, Qobustan-Abşeron regionunda və suvarma ə kinçiliyi inkişaf etmiş Kür-Araz ovalığı rayonlarında həmişə su qıtlığı mövcuddur. Respublikamızın bütün çayları Xəzər dənizi hövzəsinə aiddir ,onların sayı 8350-dir. lk çayın uzunluğu (Kür və Araz) 500 km-dən artıqdır. 22 çayın uzunluğu 100-500 km, 40 çayınkı -51-100km,107 çayınkı 26-50 km, onlardan 5141-i Kürçayı hövzəsinə, 1177-i Araz çyı hövzəsinə aiddir. Bilavasitə Xəzərə tökülən çaylar qolları ilə birlikdə 3218-dir,ümumi çay şəbəkəsinin sıxlığı 0,36 km/km 2
Ə n sıx çay şəbəkəsi Lənkəran təbii vilayəti üçün səciyyəvi olub 0,84 km/km 2
2
təşkil edir. Göstərilən suların orta hesabla 80-85%-i çaylara məxsusdur. Kür və Araz çayları nənbələrini Türkiyə ərazisindən götürərək 5 dövlətin (Türkiyə, ran,Gürcüstan,Ermənistan və Azərbaycan) ərazisindən axır. Azərbaycan Respublikasının və ümumiyyətlə Cənubi Qafqazın bütün təsərrüfatlarında əsas yeri Kür çayı və onun qollarının su ehtiyatları (26,9 km 3 )
axın həcminin yalnız 7,3 km 3 respublikamız daxilində formalaşır. Qalan hissəsi (19,6%-i) qonşu ölkələrdən tranzit olaraq daxil olur. Türkiyə və randa hər iki çay dağlıq ərazilərdən keçərək sahillərində iri yaşayış məntəqələri ,sənaye müəssisələri olmadığı üçün çirklənməyə məruz qalmır. Son yarım əsrə qədər müddətdə aparılan tədqiqatlar göstərdi ki, Kür,Araz çayları və onların əsas qolları Respublikamızdan kənarda-Gürcüstan və Ermənistan ərazilərində çirklənir.Belə ki, Ermənistanın 100%, Gürcüstanın 30% ərazisi, Türkiyəni 31 min, ranın 40 min və Azərbaycanın 37 min km 2 sahəsi Kür-Araz hövzəsinə aiddir. Yəni Kür çayına 188 min km 2 ,Araza isə 103 min km 2 ərazidən sənaye,kənd təsərrüfat və məişət çirkabı,müxtəlif tullantılar atılır. Kür çayı əvvəlcə Gürcüstanın Borjom,Axalbaba,Xasuri,Qori,Kareli,kaspi şə hərlərinin və çayın sahilində yerləşən başqa yaşayış məntəqələrinin sənaye müəssisələri və kommunal-məişət tullantıları hesabına sutkada 3 mln.m 3 -ə qədər çirkab suları buraxılır. Daha sonra 40 km məsafədə Tiflis şəhərini kəsib keçən Kür çayı daha kəskin çirklənməyə məruz qalır. Gürcüstan Respublikası su müfəttişliyinin məlumatına əsasən Tiflis şəhəri daxilində çay suyunda olan zərərli üzvi maddələrin miqdarı qəbul olunmuş son həddən (QSh) 20 dəfə, fenol 300 dəfə,neft məhsulları 330 dəfə,xrom 600 dəfə,mis və kadmium 10 dəfə, sink 13 dəfə,azot 8 dəfə,mədə-bağırsaq basilləri 238 dəfə,saprofit bakteriyaları 300 dəfə artıqdır. Ş .B.Xəlilov qeyd etdiyi kimi, Tiflisdə olan 30 dan çox küçənin leysan yağış kollektorları şəhərin bir çox sənaye müəssisələrinin (“Elektrocihaz”. “Dəzgahqayırma”, “Baxtrioni”, “Kruanisi”, “Ekran”,Dimitrov adına
aviasiya,dəri istehsalat birlikləri,avtomobil təmiri, elektrik qaynağı,kənd təsərrüfatı maşınları,cihazqayırma,sabitləşdirmə zavodları,avtomobil parkarı,xəstəxanalar və s.) çirkab sularını birbaşa Kürə axıdır. Şəhər daxilində Kür çayının qəbul etdiyi kiçik qolların (Xevdzmara,Vere,Digmula,Loçino) çirklənmə dərəcəsi Kürün özündən də çoxdur. Bu çaylar əslində çirkab sularını axıdan kanalizasiya kollektorlarına çevrilmişdir. Tiflis şəhəri daxilində sutka ərzində daha 1 mln.m 3 çirkab suları qəbul edən Kür çayı 20 km məsafədən sonra Rustavi şəhərində yenidən çirklənməyə məruz qalır və sutka ərində yüz min m 3 -lə sənaye və kommunal-məişət tullantılarından ibarət çirkab sularını qəbul edir. Nəticədə Kürə il ərzində orta hesabla 700 min ton üzvi maddələr, 30 min ton azot-fosfor duzlrı,12 min ton müxtəlif duzlar və qələvilər, 16 min ton süni səthi fəal maddələr və s. axıdılırdı. Azot birləşmələrinin çox hissəsi Rustavidə “Azot” istehsalat birliyindən buraxılırdı. Bu müəssisədə 1985 və 1987-ci illərdə baş verən qəza nəticəsində Kürə külli miqdarda azot birləşmələri axmış,çayda Şəmkir su anbarına qədər olan məsafədə balıqların kütləvi qırılması baş vermişdir. Nəticədə Kür çayı respublikamıza son dərəcədə çirklənmiş, insan və su orqanizmləri üçün təhlükəli çay kimi daxil olur. ki respublikanın sərhədi boyu axan Kürün sağ qolu olan Xram çayı Kürə çoxlu çirkab suları gətirir. Gürcüstan ərazisində Xram çayına Ermənistanın ən çirkli çayı-Debedçay qovuşur. Ermənistanın rəngli metallurgiya,kimya və yüngül sənaye mərkəzləri olan Kirovakan, Alaverdi və Stepanavan şəhərləri b çayın hövzəsində yerləşir. Bu şəhərlərin sənaye və məişət tullantıları təmizlənmədən çaya axıdılır. Kirovakan kimya,Alaverdi metallurgiya kombinatlarından və Axtala filizsaflaşdırma fabrikindən çirkab suların axıdıldığı Debedi çayı çirklənmə dərəcəsinə görə Razdan və Oxçuçaydan sonra Ermənistanın üçüncü çayı sayılır. M.A.Salmanovun (2002) apardığı tədqiqatlar göstərdi ki, 1976-cı ildən 2001-ci ilə qədər çirklənmiş sular Şəmkir Su anbarına kimi Kür çayından öz- özünə təmizləmə prosesləri kəsərsizləşmişdir.Müəllifə görə Kür çayında mikroflora son 35 ildə mühitə xas olmayan kənar növlərlə əvəz olunmuşdur. Ona görə hazırda saprofit avtoxton ( mühitin özünə məxsus – təbii) bakteriyalar antropogen mənşəli koloform bakteriyalarla əvəz olunmuşdur. Respublikamızın ə razisinə qədər sahədə Kür çayının çirklənməsi-zəhərlənməsi Gürcüstan və Ermənistanda çirkab
axınına çevrilən Maşavera,
Yüklə 492,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|