Microsoft Word Az?rbaycanda su ehtiyatlar?n?n t?s?rrufat v? ekoloji ?h?miyy?t? dissertasiya doc docx
Yüklə 492,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
Su ən geniş istifadə olunantəbii ehtiyat hesab olunur. Dünyanın bütün su mənbələrindən bir ildə götürülən suyun miqdarı 4000 km 3 təşkil edir. 2025-ci ilə artıq dünyanın 1,4 mlrd.əhalisi 45 ölkədə adambaşına -1000 m 3 az su düşəcəkdir.Dünya əhalisinin ¾ qədəri təxminən 100 ölkədə suyun qıtlığı şəraitində yaşayır.Əgər təsərrüfatın idarə olunmasının mövcud üsulları dəyişməsə, suyun keyfiyyətinin pisləşməsi davam edəcəkdir. Çay və göllərin ekoloji vəziyyəti mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Göllərdə suyun keyfiyyəti ora tökülən çayların çirklənmə dərəcəsindən , onların yatağının səhiyyə-gigiena vəziyyətindən və b.amillərdən asılıdır. Əvvəllər kiçik su hövzələri antropogen evtrofikasiyaya məruz qalırdısa, indiki dövrdə kaskadla tənzimlənən su anbarlarında-göllərdə suyun çirklənməsi baş verir. Azərbaycanda su anbarlarının çirklənməsi çayların güclü çirklənməsi ilə ə laqədardır.Hazırda göllərdəki suyun keyfiyyəti onların nəinki rekreasiya ,hətta texniki ehtiyaclarını ödəmək üçün də yararlı deyildir. Beləliklə, Azərbaycan Respublikası indi və gələcəkdə də su hövzələrinin və Xəzər dənizinin çirklənməsinin qarşısının alınması üçün dünyanın müasir texnologiyalarını tətbiq etməklə həyata keçirəcəkdir. FƏS L I. Su yer üzərində həyatın əsasıdır. Hələ antik dövrdə ətraf mühit haqqında təbii-elmi anlayışlar irəli sürərkən Milet məktəbinin əsasını qoyan qədim yunan mütəfəkkiri Fales ( eramızdan ə vvəl 642-548 illər) təbiətin bütün hadisələrini suyun hərəkəti ilə çevrilməsi ilə aydınlaşdıraraq suyu hər şeyin əsası sayırdı. Falesin bu görüşləri şübhəsiz digər qədim mütəfəkkir - Platonun (eramızdan əvvəl 427-347 illər) fəlsəfəsinə də təsir göstərdi. Suyun dövranı ideyasi Platona aiddir.Lakin o, səhv təsəvvürə ə saslanıb qeyd edirdi ki, Yerin bütün səth sularının bilavasitə başlanğıcı dəniz suyudur.Lakin, Platonun suyun dövranı haqqındakı əsas fikri o qədim dövr üçün dahiyanə sayılırdı.
Platonun şagirdi – Aristotel (eramızdan əvvəl 384-352-ci illər) suyun dövranı haqqında öz müəllimlərinin fikrinə böyük dəyişiklik etdi.Günəş istiliyinin təsirilə suyun dəniz və okeanların səthindən buxarlanaraq Yerin yüksəkliklərində kondensasiya olunub yağış şəklində düşərək çayları qidalandırması prosesini ilk dəfə Aristotel dərk etmişdir.
IX - əsrdə ərəb alimi Maqsudi Aristotelin suyun atmosfer dövranını təsdiq edən olduqca sadə və inandırıcı təcrübə apardı: dəniz suyunu buxarlandıraraq onun buxarından şirin (duzsuz) kondensat aldı.
Aristoteldən sonra uzun əsrlər ərzində ümumiyyətlə suyun, torpağın, odun(atəşin) və havanın qarşılıqlı çevrilməsi ehtimal edilirdi ki, 2 min il əvvəl yaşamış Hollandiya kimyagəri və fizioloq .Van-Helmont və Avisenna, ingilis kimyaçısı R.Boyl da bu mövqedə durmuşlar. Onlar suyun bir maddə olması haqqında real elmi fikrə gələ bilməmişlər. Yalnız XVIII əsrin sonunda Avropa fizikləri əsərlərində ( P.Laplas, A.Lavueze və b.) suyun yalnız iki elementin – hidrogen və oksigenin birləşməsi olduğunu təsdiq edərək onun digər maddələrə çevrilməsi olduğunu təsdiq edərək onun digər maddələrə çevrilməsi haqqında
çoxəsrlik nəzəriyyəyə son qoydu. Bu, suyun tərkibi və xassələri haqqında müasir başlanğıcı oldu.
Su olduqca qiymətli sərvətdir. O,üzvi həyatı təşkil edən maddələr mübadiləsi proseslərində çox mühüm rol oynayır. Suyun sənayedə və kənd təsərrüfatı istehsalında böyük əhəmiyyəti vardır. Torpağın tərkibində də su vardır. Bütün canlı orqanızmlərin, bitkilərin, heyvanların tərkibinə su daxil olur. nsan orqanizminin ümumi kütləsinin 2/3-si , qanın 80 %-i sudan təşkil olunmuşdur. Bir çox tərəvəz və meyvələrin kütləsinin 90-95%-i sudan ibarətdir. Su olmadıqda həyat da dayanır,çatışmadıqda bitkinin məhsuldarlığı da aşağı düşür. Bir çox canlılar su mühitində yaşayır.
Su təbiətdə dövran edərək Yer səthinin formalaşmasında iştirak edir. Su müxtəlif qeyri-üzvi maddələri dağıdaraq, əridərək və daşıyaraq çökmə süxurların yaranmasına və torpağın əmələ gəlməsinə səbəb olur.
Su ucuz elektrik enerjisinin mənbəyidir. Dənizlər və çaylarda nəqliyyat vasitəsi kimi istifadə olunur.
Sudan sənayedə də istifadə olunur. Məsələn, 1 ton polad istehsal etmək üçün 120m 3 , 1 ton kimyəvi lif istehsalında isə 2000m 3 su sərf edilir.
Kənd təsərrüfatında sudan daha çox istifadə olunur,süni suvarılan 1 hektar torpağa saniyədə orta hesabla bir litr su gedir. Bir ton buğda əldə etmək üçün 1500m
3 , bir ton pambıq becərmək üçün 10000 m 3 su tələb olunur. Vegetasiya dövründə bir hektar qarğıdalı sahəsinə 3000 m 3 , 1 ha kələm sahəsinə 8000 m 3 , 1
ha çəltik sahəsinə isə 12000-20000 m 3 su sərf olunur. Ə halinin məişətinə də çoxlu su sərf olunur. nsan gün ərzində orta hesabla 2 l. su qəbul edir. Müxtəlif su mənbələri və su hövzələrindən müalicə rekreasiya məqsədilə istifadə olunur. Yüklə 492,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|