Microsoft Word Az?rbaycanda su ehtiyatlar?n?n t?s?rrufat v? ekoloji ?h?miyy?t? dissertasiya doc docx

 

Beynəlxalq  Rio-de-Janeyro  (1920)  konfransının  məlumatına  əsasən 

inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrdə  hər  üç  nəfərdən  biri  içməli  suyun 

çatışmazlığından  əziyyət  çəkir.  Xəstəliklərin    80%-i,  ölüm  hadisələrinin  1/3-i 

içməli  sudan  istifadə  ilə  bağlıdır.  Odur  ki,səmərəli  istifadə  edilməsi  hesabına 

Planetin bütün əhalisinin yaxşı keyfiyyətli içməli su ilə təmin olunması mühüm 

problem  kimi  qarşıda  durur.  Səciyyəvi  bir  misal:  Amerika  ekspertlərinin 

məlumatlarına görə ABŞ-da su kəmərindən sızaraq itən suyun miqdarı sutkada 

adambaşına 120 litr təşkil edir,bu miqdar su Hindistan və Çində adambaşına orta 

sutkalıq istifadə olunan suyun miqdarına uyğun gəlir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

FƏS L II. Suyun sənayedə və energetikada istifadə problemləri. 

Bu məqsədlə sudan iş prosesində qızmış aqreqat.mexanizm, alətlər və s.-

nin  soyudulması,  istehsal  tullantılarının  kənarlaşdırılması,maşın  detal  və 

hissələrinin  yuyulmasında  istifadə  edilir.Sənayedə  sudan  həlledici  kimi  də 

istifadə  olunur,hazır  məhsulun  tərkibinə  də  daxil  olur.  Bu  sudan  istifadə 

növündə qayıtmayan suyun miqdarı az olur. Burada çirkab sularının çox olması 

problem  yaradır.  Hazırda  sənaye  və  energetikada  760  km

3

  su  sərf  olunur.bu 

yalnız suvarma suyuna nisbətən azlıq təşkil edir.  

Ayrı-ayrı  sənaye  sahələrində  sudan  istifadə  həcmi  olduqca  fərqlənir.   

Belə ki, bir ton pambıq parçasının istehsalında 250m

3

, 1 ton lif əldə etmək üçün 

2500-3000 m

3

 su sərf olunur. Su ən çox əlvan metalların istehsalına sərf edilir : 

1  ton  nikel  əridilməsinə  4000  m

3

  su  tələb  olunur.  Daha  çox  su  ABŞ-ın 

sənayesində  (260 km

3

/il) işlədilir və dünyada sərf olunan suyun cəminin üçdə 

birini təşkil edir. 

Alimlərin  fikrincə  XXI  əsrin  əvvəlinə  Asiya,Afrika,Latın  Amerikasında 

suqəbuledicilər 3-5 dəfə, iqtisadi cəhətdən inkiaf etmiş ölkələrdə cəmi 10-25% 

artacaqdır, bu su resurslarının kəmiyyət və keyfiyyətcə azalması ilə bağlıdır. 

Hidrosfer  –  Yerin  su  örtüyü  olub,planetin  bütün  su  obyektlərinin 

(okeanlar,dənizlər,çaylar,göllər,bataqlıqlar,buzlaqlar,qar  örtüyü,yeraltı  sular) 

məcmuudur. 

Cədvəl 3.

 Sənaye və energetikada istifadə edilən sular (km

3

/il) 

Regionlar 

Müasir vəziyyət (1998) 

XXI əsrin əvvəlinə proqnoz 

Suqəbuledici  Qayıtmaz 

su sərfi 

Çirkab 

suları 

Suqəbuledici  Qayıtmaz 

su sərfi 

Çirkab 

suları 

Avropa 

193 

19 

174 

200-210 

30-37 

160-175 

Asiya 

118 

30 

88 

320-340 

65-70 

215-270 

---

Afrika 

6,5 

2 

4,5 

30-35 

5-10 

25 

Ş

im.Amerika 

294 

29 

265 

363-370 

50-60 

310 

Cən.Amerika 

30 

6 

24 

100-110 

20-25 

60-87 

Avstraliya 

1,5 

0,1 

1,5 

3,4-4 

1 

2-3 

Keçmiş 

SSR  

117 

11,9 

105 

140-150 

20-27 

120-130 

 

Hidrosferin  tərkibinə  həmçinin  atmosferdəki  su,torpaq  suyu  və  canlı 

orqanizmlərdə  olan  su  daxildir.  Hidrosferdə  (təbiətdə)  su  5  faza  vəziyyətində 

mövcuddur  :  maye,  bərk(buz.qar)  və  qaz  (buxar).Yerin  bütöv  örtüyü  olan 

hidrosfer,  bəzən  “görünməz”  halda  (yalnız  su  buxarı  və  torpaq  rütubətliyi 

şə

klində) olur.  

Hidrosferin  ayrı-ayrl  “görünməyən”  sahələrinin  rolu  az  deyildir,əksinə, 

atmosferdə olan su buxarı mühüm geoekoloji prosesin – ilkin bioloji məhsulun 

və  ya  fotosintezin  zəruri  yaradıcısı,torpağın  rütubətliyi  isə  Yerin  bitki  örtüyü 

kütləsinin  yaradıcı  prosesinin  praktiki  olaraq  vacib  komponentidir.  Bununla 

yanaşı  həm  su  buxarı,  həm  də  torpağın  rütubətliyi  qlobal  hidroloji  siklində 

mühüm rol oynayır. 

Məkanca hidrosfer faktiki olaraq ekosferlə birləşir. Hisdrosfer bütün digər 

geosferlərə  daxil  olaraq  (girərək)  maddələr  və  enerji  mübadiləsinin  qlobal 

proseslərində mühüm rol oynayır.  

Su olduqca spesifik xüsusiyyətlərə malikdir. Bu xüsusiyyətlər Yerdə baş 

verən vu su iştirak edən bir çox təbii proseslərə ciddi təsir göstərərək planetdə 

həyatın inkişafını təmin edir.  

Okean  və  dənizlər  Yerin  ümumi  sahəsinin  71%-ni  tutur,qurudakı  su 

obyektləri  (buzlaqlar,göllər,su  anbarları,bataqlıqlar  və  b.)  birlikdə  Yerin  su  ilə 

---

örtülmə  dərəcəsi  ¾  təşkil  edir.  Dünya  okeanı  hidrosferin  həcminin  96,4%-i 

qədərdir.  

Qurudakı  suyun  əsas  kütləsi  Antarktida,  Qrenlandiya  qütb  adaları  və 

dağlarda  olan  buzlaqlar  olub  ümumi  su  ehtiyatının  1,86%-ni,  şirin  suyun  isə 

70,3%-ni təşkil edərək yüksək əksetdirmə qabiliyyəti ilə (albedo) Yer üzərində 

atmosferin qlobal istilik balansının formalaşmasına böyük təsir göstərir. 

Yeraltı  suların  ümumi  həcmi  hidrosferin  1,68%-ni  təşkil  edir,  onların 

təxminən yarısı şirin sulardır. 

Dünya  okeanı,  buzlaqlar  və  yeraltı  sular  hidrosfer  suyunun  99,94%-ni 

təşkil  edir.  Çaylar  hidrosferin  əsas  komponenti  olub  dünyada  onların  suyunun 

həcmi ümumi su ehtiyatının yalnız 0,0002%-i, şirin su ehtiyatının isə 0,006%-i 

qədərdir. 

Cədvəl 4. 

Yerin su ehtiyatları 

Suyun qrupu 

Birdəfəlik ehtiyat mln.km

3

 

Dünya ehtiyatında tutduğu yer 

Ş

or su 

Ş

irin su 

Ümumi 

ehtiyatdan 

Ş

irin su 

ehtiyatından 

Dünya okeanı 

1370 

 

96,5 

 

Yeraltı sular 

 

 

4,1 

 

Buzlaqlar 

 

24 

1,74 

68,7 

Göllər (şorsulu) 

0,85 

- 

0,06 

 

Göllər(şirinsulu) 

- 

0,91 

0,07 

0.26 

Çaylar 

 

0,0012 

0,0002 

0,006 

Torpaqdakı 

rütubətlik 

 

0,08 

0,004 

0,02 

Atmosfer suları 

 

0,14 

0,001 

0,04 

 

---