Microsoft Word Az?rbaycanda su ehtiyatlar?n?n t?s?rrufat v? ekoloji ?h?miyy?t? dissertasiya doc docx
Yüklə 492,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.1. Suyun qlobal dövranı v ə əsas funksiyaları
2.1. Suyun qlobal dövranı və əsas funksiyaları Suyun qlobal dövranının təbiətdə əsas mənbəyi Günəş sayılır. Günəş enerjisinin təsiri ilə okeanın və qurunun səthindən su buxarlanaraq atmosferə qalxır. Su buxarları havaya qalxaraq soyuyur, kondensasiya olunaraq buludlar ə mələ gətirir. Buludlar kifayət qədər soyuduqdan sonra yağış və qar şəklində okeanın və qurunun səthinə düşür.Düşən yağıntılar yenidən buxarlanaraq atmosfer yağıntıları şəklində yenidən qayıdır. Quruya düşən yağmurların bir hissəsi torpağa hopur, bir hissəsi səthi axım əmələ gətirərək çaylara tökülür və yenidən okeanlara qayıdır. Qrunt suları isə bulaqlar şəklində Yer səthinə çıxır və ya bitki örtüyünün fəaliyyəti nəticəsində transpirasiya edilir. Materik və okeanlar daxilində su dövranı bu cür gedir.
Qlobal su dövranının ön böyük hissəsi okean su dövranı hesab olunur. Qurudan buxarlanan su yenidən okeana düşür. O, dəfələrlə quruya qayıdır və yenidən buxarlanır. Beləliklə, okeandan uzaqlarda Yerin səthi rütubətlənir və materiklərdə daxili su mübadiləsi gedir.
l ərzində dünya su dövranında hidrosferin ümumi kütləsinin 0,25%-i iştirak edir. Suyun tam təzələnməsi (dəyişməsi) hidrosferin müxtəlif hissələrində müxtəlif vaxt ərzində baş verir. Belə ki, yeraltı suların təzələnməsi üçün yüz min, hətta milyon illər (suyun yerləşmə dərinliyindən və su dövranının intensivliyindən asılı olaraq) , buzlaqların təzələnməsi üçün isə 8 min il tələb olunur. Okeanın təzələnməsi orta hesabla 3 min il, axan göllər 10 illər, axmaz
göllər 200-300 il, torpaq suyu orta hesabla bir ilə, çaylardakı su il ərzində 30 dəfə (hər 12 sutkadan bir), atmosferdə su ildə 10 dəfə (hər 9 sutkadan bir) dəyişilir (təzələnir).
Suyun qarışması prosesi eyni zamanda , istiliyin bir yerdə buxarlanmaya, digər yerdə isə kondensasiyaya sərf olunması ilə paylanması prosesidir. l ə rzində bu prosesdə Yer səthinin aldığı Günəş istiliyinin dörddə birinin çoxu iştirak edir. Qlobal dövranın əhəmiyyəti olduqca böyükdür. stiliyin və rütubətliyin yerini dəyişərək o, bütün yer örtüyünü əlaqələndirir və Yerin təbii örtüyünün vəhdətliyini(bütövlüyünü) və planetimizdə həyatı qoruyub saxlamaqda xüsusi rol oynayır.
Yerin hidrosferinin ,həmçinin onun istənilən hissəsinin vəziyyəti su balansı ilə səciyyələnir. Yerin hidroloji vəziyyəti dünyada suyun ümumi həcminin dəyişməsi ilə deyil, suyun məkanca paylanması,xüsusilə okeanlarda və buzlaqlardakı su su ehtiyatının nisbətinin dəyişməsilə bağlıdır. Yerdə buzlaqların geniş inkişafı zamanı hidrosferin suyu ən çox buzlaqlarda (cəmlənir) toplanır və Dünya okeanının səviyyəsi aşağı düşür. Əksinə, okeanın səviyyəsinin yüksək olması buzlaq örtüyünün nisbətən az həcmli olmasına uyğun gəlir. Belə bir nisbətin təzahürü hazırda da müşahidə olunur. Bu haqda iqlimin dəyişməsinin nəticələrindən bəhs edərkən danışılmışdır.
Dünyanın su balansı komponentlərinə insan fəaliyyətinin təsiri hələ dəqiq təyin olunmayıb. Lakin iqlimin sirkuliyasiyası qlobal modeli göstərir ki, iqlimin antropogen dəyişilməsi qlobal hidroloji sikldə su mübadiləsinin intensivliyini artıracaq. Ayrı-ayrı regionlarda iqlimin dəyişməsinin hidroloji gedişi (vəziyyəti) daha böyük miqyasda dəyişəcək.
Təbiətdə su bir çox qarşılıqlı əlaqələrin , o cümlədən digər geosferlərin mərkəzində dayanır. Cəmiyyətdə bir sıra iqtisadi,ictimai və siyasi problemlərin böhranlı faktoru sayılır. Ekoloji baxımdan,ümumi şəkildə demək olar ki, qurunun suyu ekosferdə üç əsas mühüm funksiyanı daşıyır: 1. Maddələrin qlobal siklində iştirakçı, çox vaxt aparıcı və birləşdirici iştirakçı. 2. Ekosistemlərin, xüsusilə çay və göllərin indikatoru 3. Ən geniş istifadə edilən təbii sərvət. Çox hallarda su əsas qlobal ekoloji problemlərin hakim faktoru sayılır. Su karbon qazı, azot,kükürd,fosfor və b.elementləri qlobal biokimyəvi sikllərin və böyük geoloji siklin ekzogen hissəsinin (eroziyasedimentasiya siklinin) mühüm faktorudur.Qlobal hidroloji sikl ekosferin əsas həyattəminedici mexanizmidir. Bir sıra gərgin ekoloji problemlər su problemləri ilə əlaqədardır.Antropogen təbii və kənd təsərrüfatı sistemlərin vəziyyətinin pisləşməsi, ya su rejiminin dəyişməsi nəticəsində (çox vaxt insanın fəaliyyəti nəticəsində) baş verir, və ya ə ksinə , sistemin antropogen dəyişməsi torpağın susaxlama qabiliyyətinin,bitki tərəfindən suyun tutulub saxlanmasının, torpağın susızdırma qabiliyyətinin və ona uyğun hidroloji rejimin dəyişməsinə səbəb olur. Su hövzədə gedən prosesləri birləşdirmək xüsusiyyəti ilə fərqlənir. Bütövlükdə, demək olar ki, su təbiətdə bir çox qarşılıqlı əlaqələrin mərkəzində duraraq bənzər landşaftlarda, insanın bədənində qanın oynadığı rola uyğun rol oynayır. Qanın analizi xəstənin vəziyyətini göstərirsə, təbii suların fiziki və kimyəvi xüsusiyyətləri hövzədə gedən bir çox proseslərin obyektiv indikatoru hesab olunur. Zonal təbii proseslər hidroloji rejimin əsas göstəricilərində əks olunur. Məsələn,rütubətli tropik meşə zonasında çaylar çox sulu olub, axımın qalınlığı təxminən 1200 mm təşkil edir, yeraltı axımın payı yüksək (50%-ə yaxın) , suyun temperaturu da daim yüksək (25-27 0 C) olur. Bu zonanın təbii suları ultra-şirin olub tərkibindı həll olan maddələrin miqdarı 100 mq/l-dən az, hətta bəzi hallarda 10 mq/l təşkil edir,hidro-karbonatlı-silisli sinfə daxildir, asılı gətirmələr çox az qatılıqlı olub 50 q/l-dən az təşkil edir. Bozqır zonada axımın qalınlığı az olub il ərzində 50 mm təşkil edir. Mövsüm ə rzində çox dəyişkən olur. Axım əsasən (80%) sutoplayıcı hövzənin səthi ilə axan sularla formalaşır.Suları şirindir, lakin tərkibində çoxlu duzlar (1000 mq/l- ə qədər olur), hidrokarbonatlı-kalsiumlu, bulanıqlıq dərəcəsi yüksək olub 500 mq/l-ə qədər təşkil edir. Yüklə 492,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|