Microsoft Word Az?rbaycanda su ehtiyatlar?n?n t?s?rrufat v? ekoloji ?h?miyy?t? dissertasiya doc docx
Yüklə 492,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
(Baltik,Xəzər,Qara) və kiçik çaylarda baş vermişdir. Müxtəlif su anbarlarında antropogen evtrofikasiya prosesi müxtəlif səbəblərdən baş verir. Ladoqa gölünün çirklənməsi alüminium sənayesi, Pskov-Çud gölünki isə sahələrin çirkab sularilə əlaqədardır.Belorusiya və Baltikyanı ölkələrdə su hövzələrinin evtrofikasiyası kənd təsərrüfatı çirklənməsi ilə bağlıdır. Azərbaycanda səth sularının çirklənməsində bir çox sənaye və kənd təsərrüfatı iştirak edir. Əsas su anbarları qonşu dövlətlərdə güclü çirklənəyə məruz qalan iri çayların Kür və Araz çaylarının üzərində yaradılmışdır. Kür, Araz çaylarının və onların qollarının çirklənməsi haqda məlumat yuxarıda müvafiq fəsildə verilmişdir. Qonşu dövlətlərdə güclü çirklənən Kür çayı respublikamızın ərazisinə daxil olarkən sürəti azaldığından daha iri və ağır asılı hissəciklər zibil halında çayın dibinə çökmüş,qalanları isə Şəmkir su anbarına keçir.Bunun nəticəsində çöküntülərin və su anbarının dibi çirklənir, suda həll olan zərərli maddələr, xüsusilə biogen elementlər bütün su hövzələrində kaskadında su anbarının antropogen evtrofikasiyasına səbəb olur. Bununla yanaşı Mingəçevir və Şəmkir su anbarının dibi bitki örtüyündən (meşə,kol,lianlar və s,) təmizlənmiş və onların tədricən çürüməsi suyun keyfiyyətinə , oksigen rejiminə və su hövzəsinin heyvanat aləminə ( balıqlara) mənfi təsir göstərir. Ş .B,Xəlilovun (2003) apardığı çoxsaylı müşahidələr göstərir ki,Mingəçevir su anbarı sahillərində məişət zibilləri və sənayenin müxtəlif sahələrinin tullantıları başdan-başa zolaq əmələ gətirir. Güclü fırtınadan sonra, daşqın sularının axdığı dövrdə külək axını vasitəsilə çoxlu zibillər su anbarının şə rq sahilinə gətirilir və Mingəçevir şəhər çimərliyi dəfələrlə zibilin təmizlənməsi üçün bağlanır. 1982-ci ildə Şəmkir su anbarı istifadəyə verildikdən sonra belə mənzərəni onun sahillərində müşahidə etmək olar. Su anbarının ölçüləri , o cümlədən sahil xətti Mingəçevir su anbarından kiçik olduğu üçün burada zibil zolağının eni və qalınlığı daha çox olur. Sutka ərzində Gəncə şəhərindən Gəncəçaya 300 min m 3 çirkab suları axıdılır, 25 km-dən sonra isə Kürə qarışır. Mingəçevir şəhərindən Varvara su anbarına sutkada 150 min m 3 çirkab suyu axıdılır. Araz çayı və qolları Ermənistan ərazisində güclü çirkləndiyindən (çirkab suların miqdarı sutkada 2,1 mln m 3 təşkil edir). “Araz” su qovşağı respublikamızın su anbarlarının hamısından daha çirklidir. Bunun nəticəsində Araz su anbarında suyun çirklənməsi və balıqların kütləvi qırılması baş verir. Araz su qovşağı sutka ərzində Naxçıvan şəhərinin 70 min m 3 çirkab suyu ilə çirkləndirilir,onun 47 min m 3 -i Naxçıvan çayından daxil olur, 23 m 3 -i isə
bilavasitə su anbarına axıdılır. nkişaf etmiş ölkələrdə (ABŞ, ngiltərə,Fransa,Almaniya) su anbarlarında suyun keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq üçün su süni yolla aerasiya edilir. Bu
məqsədlə suyu qarışdırmaq və atmosfer oksigeni ilə zənginləşdirmək üçün xüsusi hidropnevmatik qurğudan istifadə olunur və ya sualtı oksigen rezervuarlarından istifadə olunur. Belə tədbirdən son vaxtlar Dneprovodski və Kaxovski su anbarlarında da istifadə olunması planlaşdırılır. Bu su anbarlarında suyun çirklənməsi böhranlı ekoloji vəziyyət yaratmışdır, yayda göl yaşıl yosunlar parçalanandan sonra suda amonium azot və mineral fosforun miqdarı 10-15 dəfə, üzvi azot 50-200 dəfə və ona uyğun toksik maddələr (fenollar, sionidlər və s.) də artır. Ona görə yay dövründı balıqlar və digər canlılar məhv olur. Antropogen evtrofikasiya Volqa kaskadında və Rusiyanın ,Orta Asiyanın,Qazaxıstanın və Qaraqum kanalının su anbarlarında da təhlükəli ekoloji vəziyyət yaratmışdır. Azərbaycanda su anbarında suyun aerasiyası üçün heç bir qurğu və texniki vasitələrdən istifadə olunmur. Mingəçevir su anbarı əsas təyinatından başqa Mingəçevir şəhərini içməli su ilə təmin edir. Gələcəkdə perspektivdə onun suyunun Abşeron yarımadasına gətirilməsi nəzərdə tutulur,suyun təmiz saxlanması üçün Ş.V.Xəlilov (2003) su anbarının sahillərində Ceyranbatan su anbarında olduğu kimi sanitar zona yaradılması tədbirini təklif edir.
Azərbaycanda olan 56 su anabrından yalnız ikisi (Pirsaat və Ağsu çayından doldurulan Cavanşir su anbarları) demək olar ki, tam lillənməyə məruz qalmışdır. Ş .B.Xəlilova (2003) görə Azərbaycan Respublikasında göllərin sayı 250- yə çatır. Onlardan 7-nin sahəsi 10 kv.km-dən artıqdır, 25-ninki isə 1 kv.km-dən çoxdur. Respublikanın göllərinin birlikdə sahəsi 250 kv.km olub, onlardan 165 kv.km., yəni bütün göllərin sahəsinin 66%-i Kür-Araz ovalığında 4 gölün payına düşür.Ş.B.Xəlilov (2003) mənşəyi,yerləşməsi və hidroloji xüsusiyyətlərinə görə Azərbaycan göllərini 3 əsas qrupa ayırır : 1) Kür-Araz ovalığı gölləri 2) Abşeronun gölləri 3) Dağ gölləri. Aşağıda onların xarakteristikası verilir. 1. Təbii proseslər, son illərdə isə insanın təsərrüfat fəaliyyətinin təsiri nəticəsində Kür-Araz ovalığının gölləri dəfələrlə dəyişikliyə uğramışdır. 1953-cü ildə Mingəçevur su anbarı və 1970-ci ildə onun qolu Araz çayı üzərində “Araz” su qovşağı vasitəsilə Kür və Araz çaylarının axını tənzimləndikdən sonra düzənlikdəki göllər və axmazlar bu çayların daşqın sularından məhrum oldular. Bunun nəticəsində Ağgöl, Mehman,Sarısu və Haciqabul gölləri böyük dəyişikliy uğradı ,Şilyan ,Bostançala ,Qarasu, Mahmudçala,Ağçala və b. göllər qurudu və bataqlığa çevrildi.Hazırda Ağgöl,Mehman,Sarısu gölləriKür-Araz ovalığındakı kollektor-drenaj Yüklə 492,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|