Microsoft Word Az?rbaycanda su ehtiyatlar?n?n t?s?rrufat v? ekoloji ?h?miyy?t? dissertasiya doc docx
Yüklə 492,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Xülas ə
qeyd edir ki, bu nəticənin də geniş eksperimental müşahidələrlə təsdiqinə ehtiyac vardır. Dənizə axan çay sularının torpaqların suvarılmasında,kommunal-məişətdə işlədilməsi,çaylar üzərində su anbarlarının yaradılması Xəzərin səviyyəsinə müəyyən qədər öz təsirini göstərir. 1930-cu illərdən başlayaraq Xəzər dənizi hövzəsi çaylarının üzərində ümumi sahəsi 30 min kv.km və həcmi 200 kub km-ə yaxınd 20-ə qədər (sahəsi 30 kv.km-dən yuxarı) su anbarları yaradılmışdı və onların səthindən 1990-cı ilə qədər 450 kub km su buxarlanmışdır, əgər bu kəmiyyəti Xəzər hövzəsinin ümumi su anbarları ilə cəmləşdirsək 700 kub km-ə yaxın rəqəm alınar, bu su anbarlarının tikilməsi ilə əlaqədar su itkisidir və Xəzər səviyyəsində ildə təqribən 2,5 sm su qatının azalması deməkdir. Bəzi tədqiqatçılar Xəzərin səviyyəsinin qalxmasında su üzərində toplanan neft təbəqəsinin də rolu olduğunu söyləyir.Lakin Xəzər dənizinin ümumi ərazisi ilə müqayisədə neft pərdəsi ilə örtülü su sahəsi cüzi olduğundan belə təsirin olması şübhə doğurur. Nəticədə antropogen amilin Xəzər dənizinin səviyyəsinin dəyişməsində rolu 3-5% təşkil edir. Xəzər dənizinin səviyyəsinin dəyişməsində mühüm rol oynayaraq səth axınları,səthə düşən yağıntılar və buxarlanma komponentləri ilə ifadə olunur. Xəzər dənizinin su balansının gəlir hissəsinin əsas mənbəyidənizə tökülən çayların axını hesab olunur və onun beşdə dördünü təşkil edir. Dənizə tökülən səth axınları əsasən Volqa,Kür,Ural,Terek,Sulak,Samur,Kiçik Qafqaz və ran sahili çaylarının hesabına formalaşır.Bu çayların ən böyüyü Volqa olub səth çay axınlarının 80%-ni təşkil edir. Yüzillik müşahidə dövründə Volqa çayının ortaillik axımı 160 kub km-dən 380 kub km-ə qədər dayişmiş,çoxillik orta axımı 255 kub km təşkil etmişdir.Səviyyənin axırıncı qalxması dövründə (1978-1995) Volqa çayının ortaillik axımı 300 kub km-ə çatmış,səviyyənin endiyi 1930- 1941-ci illərdə isə 200 kub km olmuşdur.Xəzərə tökülən ikinci böyük çay Kür sayılır,onun ortaillik axımı 16 kub km olub dənizə tökülən çay axınları cəminin 6%-ni təşkil edir. Atmosfer yağıntılarının çoxillik orta miqdarı 198 mm təşkil edir. Son illər Xəzər dənizi səthinə düşən yağıntıların ortaillik miqdarının artması müşahidə olunur. Belə ki, 1978-1992-ci illər səviyyəsinin qalxdığı dövrdə yağıntının ortaillik miqdarı 257 mmolmuşdur. Xəzərə həmişə dənizin dibindən sular axmışdır,lakin onun miqdarı dəqiq müəyyən edilməmişdir. Müxtəlif tədqiqatçılar onun ildə 2-40 kub km arasında tərəddüd etdiyini qeyd edirlər. R.M.Məmmədov dib sularının təsdiq tapmış qiymətini ildə 4 kub km olmasını qəbul edir. Xəzər dənizinin su balansının əsas çıxar hissəsi su səthindən buxarlanma hesab olunur,dəniz səthindən il ərzində 1 m-ə qədər su buxarlanır,bu Xəzərin il
ə rzində 375 kub km su itirməsi deməkdir.Səviyyənin düşdüyü zaman səthdən buxarlanma da artır,qalxdıqda isə əksinə azalır. Su balansının çıxarının digər hissəsi Qara-Boğaz-Qol körfəzinə olan axındır.Səviyyənin yuxarı olduğu 1995-ci ildə dənizdən körfəzə 45,aşağı olduğu 1978-ci ildə isə 5 kub km su axmışdır. 1930-41-ci illər ərzində Xəzərin səviyyəsi 173 sm düşmüşdür,bu vaxt ə rzində dənizə çay axınları azalmış,su səthindən buxarlanma isə artmışdır.Səviyyənin 1978-95-ci illərdə qalxması dövründə çay axınlarının miqdarı
308,8 kub
km-ə çatmış,dəniz səthinə düşən
yağıntı artmış,buxarlanmanın miqdarı azalaraq 343,7 kub km olmuşdur. 1978-95-ci illərdə də səviyyənin qalxması su balansının dəyişməsi ilə bağlıdır.Bu dövrdə çay axımlarının orta qiyməti ildə 308.0 km 3 olmuşdur. Daha çox sulu 1979 və 1990-cı illərdə Volqa çayının illik axını müvafiq olaraq 297 və 310 kub km-ə çatmışdır.Buxarlanmanın miqdarı isə ildə 5-7 sm azalmışdır.
1978-ci ildə səviyyənin qalxmağa başlaması Xəzər dənizi hövzəsində baş verən iqlim dəyişmələri ilə sıx bağlıdır.Xəzərin akvatoriyası və su toplama hövzəsində temperaturun,yağıntının ,buludluluğun artması ,küləyin isə zəifləməsi,nəticədə eyni zamanda buxarlanmanın azalması müşahidə
olunmuşdur. Bu prosesin inkişafı dənizin müsbət su balansını yaradır,.il ərzində Xəzərə 50 km 3 -dən artıq su daxil olur və səviyyə qalxır. R.M.Məmmədov uzun illər apardığı müşahidələrə və su balansı hədlərini hesablama yolu ilə əldə etdiyi səviyyə dəyişkənlikləri əyrilərinə əsaslanaraq Xəzər dənizi səviyyəsinin dəyişməsinin əsas səbəbi (85-90%) hidroiqlim amili olduğunu sübut edir.
1978-1995-ci illər ərzində bütün Xəzər dənizi boyu səviyyənin qalxması nəticəsində 12,5 min km ərazi su altında qalmışdır.Bu dövrdə Azərbaycan respublikasında 48450 ha ərazi su basmaya məruz qalmış,iqtisadi-sosial obyektlərə bilavasitə dəyən ziyan 2 mlrd ABŞ dolları məbləğində olmuşdur. Gələcəkdə dənizin səviyyəsi əlavə olaraq 150 sm qalxsa 130000 ha ə razinin su altında qalması ehtimal olunur. R.M.Məmmədov Xəzər dənizi səviyyəsinin qalxması ilə əlaqədar problemin həllinə iki mərhələli konsepsiya ilə yanaşır.Birinci mərhələ səviyyənin -25,0 m-ə qalxa biləcəyi halla əlaqədar subasan əraziləri qorumaq üçün sahil bərkitmə işlərinin aparılmasıdır. kinci mərhələ isə səviyyə -25 m-i keçdikdə,Xəzərətrafı ölkələrin razılığı ilə birgə iştirakı ilə Xəzər dənizi səviyyəsinin tənzimlənməsidir. Xəzərin neft və neft məhsulları ilə çirklənməsi M.Ə.Salmanovun tədqiqatlarına əsaslanaraq yazılmışdır. Xəzərin neftlə çirklənməsi problemi özünün qədimliyi, fauna- floraya,suyun fiziki-kimyəvi xassələrinə,dəniz dibi çöküntülərə çoxtərəfli təsirinə görə başlıca yeri tutur. Hazırda demək olar ki, Xəzərin bütün akvatoriyası və ora axan bütün çaylar neftlə çirklənməyə məruz qalmışdır. 1950-60-cı illərdə neftlə çirklənmə yalnız dəniz neft yataqları akvatoriyası və neft emalı müəssisələrinin çirkab suları tökülən zonaya xas idisə, 1980-ci illərdə belə çirklənmə dənizin hər yerində yayılmışdır. Məlum mənbələrə əsaslanan hesablamalara görə Xəzər-Xvalın epoxasının neft kəşfindən bəri dənizə 2,5 milyon ton xam neft axmışdır. Yalnız 1969-cu ildə neftdaşıyan tankerlərin ballastik suyu ilə dənizə 47 min ton, gəmilərin suyundan isə 7 min ton neft axıdılıb. Dənizdə olduqca çoxluqəza hadisələri baş verir,onlardan ikisini göstərək : 60-cı illərdə Xəzərin Orta və Cənub şelfində qəza
nəticəsində dənizə
4000 ton,aylarla mənbədən sönməyən yanğın,fəaliyyətdə olan qrifonlardan 20 min ton qaz-neft kondensatı axmışdır.1983-cü ildə Oqurçinsk adasının cənub-qərbində200 m dərinliyində qruntda – 1kq lildə 1,43 q, 1995-ci ildə Cənubi və Orta Xəzərin sərhədində qruntda 270 m dərinlikdə 1 kq lildə 0,86 q konsentrasiyalı neftin olması qeydə alınmışdır. Bakı buxtasında 5-7 m-dən çöküntülərin ətəyinə qədər qrunt neft məhsulları ilə doymuşdur. Digər çirkləndiricilərdən fərqli olaraq neft digər sahələrə asan keçir,nisbətən “uzunömürlüdür” ,çoxşəkillidir. 1kq neftin tam minerallaşması üçün 400 litr dəniz suyunda olan oksigen sərf olunur. Neft məhsulları ilə çirklənmənin səciyyəvi əlamətləri mənbəyinin çoxluğu , ətraf mühitin demək olar ki, bütün komponentlərin çirkləndirmə- si,böyük akvatoriyada səpələnməsi , dib çöküntülərində toplanması və s- dir.Neftin həll olan və ağır komponentləri –fraksiyaları su kütləsində digər toksikantları, o cümlədən toksik metalları adsorbsiya edir,onların miqrasiyasına səbəb olur. Onlar suyun keyfiyyətini pisləşdirir,oksigen rejiminə mənfi təsir göstərir,suyun üst qatlarının atmosferlə balanslaşdırılmış əlaqəsini pozur və s. Neftlə çirklənmə Cənubi Xəzərin qərb şelfində mühit şəraitini kökündən dəyişdirmir. Bakı-Abşeron arxipelaqının adalarının akvatoriyalarında 1961-ci ildən 1976-cı ilə kimi 15 il ərzində fitoplanktonun fotosintezinin ilkin məhsulu 50 dəfə azalmışdır.,Şimali Abşerondan Kür çayının m ənsəbinə qədər, geniş Krasnavodsk körfəzində ,Çeleken yarımadasında fitobentos məhv edilmişdir. Neftlə çirklənmiş sahələrdə demək olar ki, zoobentosdan məhrum olmuşdur. Bu sahələrin dib çöküntülərində anaerob proseslər dominantlıq edir. Neft və onun derevatları kükürd,azot,oksigen və digər birləşmələrin maddələri ilə karbohidrogenlərin mürəkkəb təbii qarışıqlar əmələ gətirir. Dəniz suyu səviyyəsinin qalxması sahildəki neft mədənlərinə məsafəni qısaldır və küləklərin tez-tez əsməsi,dalğalar mühafizə bəndlərini
yuyur,sahilyanı neft mədənlərini basır.M.Ə.Salmanovun tədqiqatlarına əsasən Ş imali Xəzərin sularında karbohidrogenlərin konsentrasiyası 0,43-16,0 mq/l arasında dəyişir. Cənubi Xəzər sularında neft məhsullarının konsentrasiyasının ölçüsü daimi olmayıb geniş diapazonda –vahiddən yüzlərlə mq/l arasında tərəddüd edir. Cənubi Xəzərdə çirklənmə dərəcəsinə görə “ölü zona” adlandırılan bir sıra sahələr də mövcuddur.Bura Neft Daşları akvatoriyası,Bakı,Krasnavodsk buxtaları və Çeleken yarımadası sahilləri aiddir. Bu sahələrin sularında neftin miqdarı 1,26-3,83 mq/l-ə çatır. Neft Daşları qruntunda –Baş korpusun,Baş estakadanın (estakada boyu) yanında neftin miqdarı 24 q/kq-a qədər,Jiloy adalarının zəif lillənmiş çöküntülərində ,Pirallahı yarımadasında 15-20 q/kq, Krasnovodsk körfəzi qruntunda (mərkəz) -1,9, limanın yanında 123 q/kq,Çeleken yarımadasının yanında 46-57q/kq-a çatır.
Nəticə və təkliflər 1. çməli və mədəni-məişət məqsədi üçün istifadə olunan suyun keyfiyyəti ə n yüksək tələbatlara cavab verməlidir. 2. Çirkab sular su hövzələrinə atılarkən, hövzədəki suyun temperaturu yaydakı maksimal temperaturdan 3 0 C-dən artmamalıdır. 3. Balıqçılıq təsərrüfatı üçün suyun temperaturu təbii temperaturdan 5 0 C-dən
çox artmamalıdır. 4. Zəhərli maddələrin qatılığı əhalinin sağlamlığına zərər vurmamalıdır. 5. Oksigenə biokimyəvi tələbat 20 0 C suyun temperaturunda 3 mq/l-dən çox olmaması məqsədəuyğundur. 6. Çirkab suar atılarkən suda üzən mineral və üzvi maddələrin konsentrasiyası 0,25 mq/l-dən çox artmamalıdır. 7. Tərkibində radioaktiv maddələr olan çirkab suların hövzələrə atılması üçün xüsusi qaydalar tərtib olunmalıdır. 8. Sənayedə istifadə olunan su istehsal edilən məhsulun keyfiyyətinə mənfi təsir göstərməməlidir. 9. Kənd təsərrüfatında istifadə olunan suyun keyfiyyəti torpağı ş oranlaşdırmamalı və bitkilər üçün zərərsiz olmalıdır.
Ə dəbiyyat siyahısı 1. Azərbaycan Respublikasının Ətraf mühitə dair qanunvericilik toplusu. Azərbaycan Respublikası Ekologiya və
Təbii Sərvətlər Nazirliyi.2002.I cild 404 səh., II cild 424 səh. 2. Azərbaycan Respublikasının Ekoloji cəhətdən dayanıqlı sosial-iqtisadi inkişafa dair Milli proqramı.Azərb. Respublikasının Ekol. Və Təbii Sərvətlər Nazirliyi.Bakı,2002. 3. Əliyev F.Ş., Məmmədova M.A. Bakı şəhəri əhalisinin mövcud və gələcək su təchizatı mənbələri,onların ekoloji problemləri. “Çaşıoğlu”,Bakı-2003.198 s. 4. Əliyev F.Ş. Azərbaycan Respublikasının yeraltı suları,ehtiyatlarından istifadə və geoekoloji problemləri. “Çaşıoğlu”, Bakı,2000.326s. 5. Əzizov Q.,Həsənaliyev Ə . Azrbaycanda suvarmanın tarixi.Bakı.2001.102 s. 6. Göyçaylı Ş.Y. “Ətraf mühiti mühafizə,təbii ehtiyatlrdan səmərəli istifadə”. Dərs vəsaiti.Bakı,1996 7. Məmmədov R.M. Xəzər dənizinin səciyyəsi. “Sosial bilgilər” informasiya bülleteni,№ 8-12,Bakı-2001.S.3-21. 8. Məmmədov R.M.,Hümbətov A. Xəzər dənizinin səviyyəsinin dəyişməsi problemi.Azərbaycan Respublikasının konstruktiv coğrafiyası.Bakı,Elm,1196.S.197-206. 9. Müseyibov M.A. Azərbaycanın fiziki coğrafiyası.Bakı,2001. 10. Fəqan
Ə liyev,Akim Bədəlov,Eldar Hüseynov,Fərhad Ə liyev.Ekologiya.Ali məktəblər üçün dərslik.Bakı”Elm”-2012. 11. Ekologiya.Dərs vəsaiti.Bakı.”iqtisad Universiteti”Nəşriyyatı,2012.-392 səh.
AD U-nin Magistratura Mərkəzinin " Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı və proqnozlaşdırma" ixtisası üzrə Ə
mövzusunda yerinə yetirdiyi magistr dissertasiya işinin Referatı Mövzunun aktuallığı. Azərbaycanda suvarma kənd təsərrüfatının inkişafı və kommunal-məişət istifadəsi,su ehtiyatlarından səmərəli istifadəsi aktual problemə çevrilmişdir.
Xüsusilə suvarılan torpaqlarda artezian sularından istifadə olunması məhsuldarlığı aşağı salan amillərdən biri hesab olunur. Tədqiqatın əsas məqsədi və vəzifələri. Tədqiqatda əsasən Azərbaycan su ehtiyatları ilə müqayisə olunaraq, onlardan istifadə imkanları və problemləri araşdırılır Tədqiqatın predmet və obyekti. Azərbaycanın çayları,gölləri,su anbarları,suvarma sistemləri,qismən Xəzər dənizi.
dəbiyyatlardan,gündəlik mətbuat,internet materiallarından ,müqayisə edilmək və araşdırmaqla işlənmişdir.
Sudan istifadənin iqtisadi qymətləndirilməsi, müasir şəraitdə çirklənmə mənbələri və onların həlli üçün müəyyən təkliflər verilmişdir.
Xülasə Su ən geniş istifadə olunan təbii ehtiyat hesab olunur. Dünyanın su mənbələrindən bir ildə götürülən suyun miqdarı 4000 km 3 təşkil edir. 20015-ci ildə artıq dünyanın 1,4 mlrd. əhalisi 45 ölkədə adam başına -1000 m 3 az su düşəcəkdir. Dünya əhalisinin ¾ qədəri təxminən 100 ölkədə suyun qıtlığı şə raitində yaşayır. Əgər təsərrüfatın idarə olunmasının mövcud üsulları dəyişməsə, suyun keyfiyyətinin pisləşməsi davam edəcəkdir. Beynəlxalq Rio-de-Janeyro konfransının məlumatına əsasən inkişaf etməkdə olan ölkələrdə hər üç nəfərdən biri içməli suyun çatışmamazlığından ə ziyyət çəkir. Azərbaycanda su mənbələrinin çirklənməsi çayların çirklənməsi ilə ə laqədardır. ndi və gələcəkdə su hövzələrinin və Xəzər dənizinin çirklənməsinin qarşısının alınması üçün dünyanın müasir texnologiyalarını tətbiq etməklə həyata keçirəcəkdir. Yüklə 492,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|