Microsoft Word amirova ayten doc
Yüklə 0,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3.4. Respublika ərazisind ə ba ş ver ən da ğıdıcı hidrometeoroloji prosesl ərin yayılma xüsusiyy ətl əri
- REFERAT
67
3.4. Respublika ərazisində baş verən dağıdıcı hidrometeoroloji proseslərin yayılma xüsusiyyətləri
MDB dövlətlərində və eləcədə Azərbaycanda coğrafi tətqiqatlarda az öyrənilmiş sahələrdən biri də DHMH-in rayonlaşdırılmasıdır. Belə bir rayonlaşdırmanın aparılması üçün ilkin informasiya bazası kimi Ekologiya və Təbii
Sərvətlər Nazirliyinin Milli Hidrometeorologiya Departamenti, Hidrometerologiya Elmi Tədqiqat nstitutu tərəfindən hazırlanmış son 10 ilin informasiya məlumatları və yerlərdən toplandığı ilkin materiallardan istifadə olunmuşdur. Tədqiqat obyekti kimi xarakterizə edilən Azərbaycanda yayılmış ə sasən 6 növ DHMH – yə görə aşağıdakı 3 qrup rayon ayırmaq olar (şək. 3.1): Birinci qrupa daşqın və quraqlıq kimi əsas 2 növ DHMH-nin yayıldığı respublika tabeli 5 şəhər və 14 inzibati rayon daxil edilmişdir. Bu bölgə əsasən Aran iqtisadi rayonunu əhatə edir. Ayırdığımız bu rayon Azərbaycan ərazisinin 22,86%-ni, əhalisinin 22,9%-ni təşkil etməklə 21 şəhər,21 qəsəbə və 1022 kənd yaşayış məntəqələrindən idarətdir. Tədqiqat dövründə xarakterizə edilən rayonun iqtisadiyyatına DHMH-dən orta hesabla 30 mln. manat həcmində zərər dəymişdir.
kinci qrup rayon – dolu, şiddətli küləklər və sel kimi 3 növ DHMH-nın təkrarlandığı 8 respublika tabeli şəhər və 32 inzibatti rayon daxil olub, respublika ə razisinin 55,9%-ni, əhalisinin isə 65,1%-ni özündə birləşdirir. Bu rayonda 36 şə hər, 139 şəhər tipli qəsəbə və 2321 kənd yerləşir. Bu ərazi Abşeron, Gəncə- Laçın, Yuxarı Qarabağ vəNaxçıvan MR-in şimal-şərq hissəsini əhatə edir. Son 10 ildə bu regionda Abşeron rayonu istisna olmaqla orta hessabla 10-12 mln. manat iqtisadi zərərlərə səbəb olan dolu hadisəsi qeydə alınmışdır. Yalnız 1995-2005-ci illərdə Qazax, Tovuz, Gədəbəy rayonlarında və Naxçıvan MR –də baş vermiş dolu hadisəsi daha ağır iqtisadi nəticələrə səbəb olmuşdur. Şiddətli küləklərin təkrarlanması bu rayonda ildə 30-35, 75-140 gün arasında tərəddüd etsə də, faktiki zərər göstəriciləri nisbətən az olmuşdur.
68
Şə kil 3.1. Dağıdıcı hidrometeoroloji hadisələrin təkrarlanması və vurduğu ziyana görə rayonlaşdırılması
DHMH-nın təkrarlandığı 1 şəhər və 13 inzibati rayon daxil olub, respublika ə razisinin 22,2%-ni, əhalisinin isə 13%-ni təşkil edir. Bu rayon 14 inzibati ərazi vahidini əhatə edərək 899 kənd, 15 şəhər tipli qəsəbə və 11 şəhərdən ibarətdir. Rayon areal şəklində Böyük Qafqazın cənub ətəklərindəki əraziləri, Talış dağlarının əsasən orta dağlıq hissəsini, Kiçik Qafqazın cənub şərq hissəsi, Naxçıvan MR cənub və qərb ərazilərini əhatə edir. Burada yayılan DHMH daha çox xarakter daşıyır. Bu rayonda DHMH – ən təsərrüfata və əhali məskunlaşmasına çox zərər vuran və dağıntılara səbəb olan sellərdir. Rayonun Qafqazda DHMH-in yayıldığı ən xarakterik region olduğunu nəzərə alsaq burada yerləşən təsərrüfat sahələri 20-30 il bundan əvvəl hər 3-5 ildən bir sellərə məruz qalırdısa, artıq son illərdə bu proses demək olarki, hər il təkrarlanır. Məhz bu səbəbdən selə qarşı Dövlət Proqramında qeyd edildiyi kimi təkcə 24 çay 69
hövzəsində deyil, bütün seli çay hövzələrində kompleks mühafizə və mühəndis- qoruyucu işləri aparılmalıdır.
Bu rayonda daha çox təkrarlanan və rayonun kənd təsərrüfatına böyük zərərlər vuran DHMH-lər dolu, leysan yağışları və şiddətli küləklərdir. Rayonda dolunun təkrarlanması ildə 4-6 gün və bəzən 8 gün təşkil edir. Yalnız 24 sentyabr 2000-ci və 29 may 2005-ci illərdə Qax rayonunda baş vermiş dolunun vurduğu zərər 1 mln. ABŞ dollarından çox olmuşdur.
Dolu hadisəsinin bu rayon ərazisində hər il təkrarlanmasını nəzərə alaraq Naxçıvan, Tovuz, Qazax, Ağstafa, Qax, Şəki, smayıllı, Şamaxı rayonlarında doluya qarşı mübarizə dəsətələrinin yaradılması bu işdə mühüm rol oynaya bilər.
Göründüyü kimi Azərbaycanın hər bir inzibati rayonunda bu və ya digər DHMH-lər müşahidə olunsa da, Böyük Qafqazın cənub yamacı və Naxçıvan MR ə razisi DHMH-in çoxluğu, daha çox zərər və dağıntılar verməsiylə fərqlənir. Yuxarıda göstərilənləri nəzərə alaraq böyük miqyasda xəritələşdirilməli, Fövqəladə Hallar Nazirliyində onların vurduqları zərərlərin, bu problemlə bağlı məlumatların Avropa ölkələrində və Rusiyada olduğu kimi, açıq qeydə alınması işi təşkil olunmalıdır. Bu işlərin həyata keçirilməsi DHMH-ə qarşı mübarizə işinin vurduqları zərərləri minumum həddə çatdırmağa imkan verər.
70
NƏT CƏ VƏ TƏKL FLƏR Aparılmış tədqiqatın nəticəsində aşağıdakə nəticə və təkliflər irəli sürülmüşdür: 1.Azərbaycanın təsərrüfatına böyük zərər vuran selləri yaradan təbii və antropogen amillər, onların baş vermə müddətləri, təkrarlanmaları fiziki- coğrafi
və ekoloji baxımdan öyrənilmiş, yayılma
arealları müəyyənləşdirilmişdir. 2.Daşqınların digər DHMH-ə nisbətən zəif öyrənilməsi araşdırılmış, onların baş vermə səbəbləri, təkrarlandığı vaxt, yayıldığı çay hövzələri, ərazilər, tarixi və müasir məlumatlar əsasında geniş xarakterizə edilıərək bir problem kimi istehsalın inkişafı, ərazi təşkili üçün iqtisadi-coğrafi və ekoloji tədqiqatların ə sas baza materialları olduğu əsaslandırılmışdır. 3.DHMH- dən dolu, leysan, şiddətli küləklər və quraqlığın baş vermə səbəbləri, təkrarlanması, əsas arealları və digər göstəriciləri ədəbiyyatlar ə sasında geniş xarakteürizə edilib, istehsalın ərazi təşkilində onların nəzərə alınması əsaslandırılmışdır. 4.DHMH- dən sel və daşqın hadisələri nəticəsində son on ildə respublika təsərrüfatına dəymiş iqtisadi zərərlər və dağıntılar haqda toplanmış statistik göstəricilər əsasında müəyyənləşdirilmişdir ki, 150 yaşayış məntəqəsi, 12 inzibati rayon mərkəzi, 2 şəhər və 24 qəsəbə, 350 min ha əkin sahəsi, 150-200 min bağ və üzümlüklər və digər sahələr sellərə məruz qalmaqla orta hesabla hər il Azərbaycanın iqtisadiyyatına 15-20 min manat həcmində zərər dəymişdir.daşqınların vurduğu zərərlər isə 25-30 min manata qədərdir. DHMH-lər içərisində dolu vurmanın Azərbaycanda əkinçiliyə və heyvandarlığa, dövlət və fərdi tikililərə vurduğu zərərlər ilbəil artmaqdadır. Buna səbəb dolu hadisələrinin baş verdiyi ərazilərin son illərdə intensiv surətdə mənimsənilməsi və doluya qarşı hərbiləşdirilmiş mühafizə dəstələrinin ləğv edilməsidir.
71
5.Dövlət Proqramlarına (2004-2008 və 2009-2013-cü illər ) əsasən sellərə qarşı görüləcək sahil bərkitmə işlərinin, körpü və avtomobil yollarını qoruyan mühafizə bəndlərinin inşası nəzərdə tutulsa da, onlar vaxtında yerinə yetirilməmişdir. 6.Azərbaycanda geniş yayılmış, təsərrüfata və əhali məskunlaşmasına təsiri və vurduğu iqtisadi zərərlərin ölçüsü nəzərə alınmaqla xarakterizə edilən DHMH əsasında onların iqtisadi-coğrafi və ekoloji yayılması öyrənilmişdir. 7.Təbii dağıdıcı ekzoğen proses olan DHMH qarşısını almaq və zərərləri azaltmaq üçün mühəndis və qeyri mühəndis metodlar,o cümlədən hidrotexniki,meşəmeliorativ,drenaj,fitomeliorativ, doluya qarşı mübarizə tədbirləri ğörmək və onların həyata keçirilməsi üçün maliyyə mənbələrinin ayrılması.
72
Ə DƏB YYAT
1. Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı” (2004-2008-ci illər), Bakı, 2004. 2. Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı (2009-2013), Bakı, 2009. 3. Azərbaycan Respublikasının konstruktiv coğrafiyası /B.A.Budaqovun redaktorluğu ilə. II cild, Bakı:Elm,1999. 4. Azərbaycan Respublikasının konstruktiv coğrafiyası/B.A. Budaqovun redaktorluğu ilə. III cild, Bakı:Elm,2000. 5. Azərbaycan Respublikasının Regional Coğrafi Problemləri./Şəki- Zagatala qtisadi Rayonu.Bakı, 2003. 6. Azərbaycan regionları Dövlət Statistika Komitəsi.Bakı:Səda, 2009-2010. 7. Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi -www.azstat.org saytı. 8.
Bakı,2006. 9. Aran iqtisadi rayonunun pasportu. Azərbaycan Respublikası qtisadi nkişaf Nazirliyi. qtisadi slahatlar Elmi-Tədqiqat nstitutu, Bakı, 2011.
10. Qurbanzadə A.A. Azərbaycanın kənd təsərrüfatı coğrafiyası. Dərslik. Bakı:2011. 11.Qurbanzadə A.A. Aqrar strukturun regional inkişaf modeli: iqtisadi- coğrafi konsepsiyası. Bakı:2004. 12. Məmmədov M.A. Regionların iqtisadi inkişaf problemləri. Bakı: Elm, 2007.
13. Müseyibov M.A. Azərbaycanın fiziki coğrafiyası. Elm. Bakı 1998. 400 s.
14. Zeynalova K.Z. Təbii sərvətlərin istifadəsi və mühafizəsinin müqayisəsi coğrafi təhlili problemləri.Avtoreferat. Bakı.2008. 73
15. Nadirov A. Müstəqil Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişaf məsələləri. Bakı,2002. 16. Nuriyev Ə.X. Regional siyasət və idarəetmə. Bakı 2004, səh. 348. 17. Nuriyev Ə.X. Regional idarəetmənin əsasları. Bakı 2007, səh. 428. 18. Mahmudov R. Hidrometeorologiya, iqlim dəyişmələri, təbii fəlakətlər və həyat. Ziya-Nurlan, Bakı 2006.-76 səh. 19. Mahmudova .M., Mahmudov M.M. Region iqtisadiyyatının tənzimlənməsi. Bakı 2001, səh.430. 20. Hüseynov S. Regionların davamlı inkişafının sosioloji aspektləri. /XXI əsr, Dirçəliş./ Bakı, 2004. 21. Göyçaylı Ş. Y.Təbiətdən istifadənin iqtisadi və ekoloji əsasları. Bakı,2006. 22. Göyçaylı Ş. Y.Coğrafiya və coğrafi ekologiyanın problemləri. Bakı,2004. 23. braqimov M.A. Aqropromışlennıy kompleks Azerbaydjana. Baku.2002. 24. Qadjizade A.M. Azerbaydjanskiy promışlennıy kompleks. Baku: Azerneşr,1975. 25.. Klimat Azerbaydjana. Pod red. G.M.Şixlinskoqo,A.A. Madatzade i dr. Baku, 1969. 26. Qeokçaylı Ş.Ö. Selğskoe rasselenie i eqo preobrazovanie. Baku.1987. 27. Budaqov B.A. Landşaftnaə karta Azerbaydjanskoy SSR. zv. AN Azerb. SSR. ser. Nauka o Zemle, №6, 1970, s. 3-8. 28. Məhərrəmova X.C. Azərbaycan Respublikasında baş verən dağıdıcı hidrometeoroloji hadisələrin təsərrüfata təsirinin iqtisadi- coğrafi tədqiqi. Avtoreferat-Bakı, 2007-23s. 29. Bayramov Ə. Regional qtisadi nteqrasiya. , Bakı: 1997. 30.Göbov A.D.Aqroklimatiçeskiy atlas Azebbaydjanskoy respubliki. Baku. 1992. s.104.
74
31.Musayeva M.R. Azərbaycan Respublikası təsərrüfatının inkişafı və ərazi təşkilinə daşqın hadisəsinin təsirinin iqtisadi coğrafi tədqiqi. Avtoreferat-Bakı, 2013-26 s. 32. Gözlənilən iqlim dəyişmələrinin Böyük Qafqazın Cənub yamacının aqroiqlim ehtiyatlarına təsirinin qiymətləndirilməsi. Avtoreferat-Bakı, 2013-22 s. 33.Babaxanov N.A., Paşayev N.Ə. Təbii fəlakətlərin iqtisadi və sosial-coğrafi öyrənilməsi. Bakı, 2004, 212 səh. 34.Əliyev F.Ş. Təbii fəlakətləri qabaqcadan xəbər vermək olarmı ? Bakı,1998.
75
REFERAT
Müasir dövrdə baş verən təbii fəlakətlərin yaratdığı təhlükələrin nəticələrinnin miqyasının böyüklüyünü və bu məsələnin aktuallığını nəzərə alaraq, təqdim edilən dissertasiya işi Azərbaycanda baş verən və təbii ekzoğen proses olan dağıdıcı hidrometeoroloji hadisələrin (DHMH) təsərrüfat sahələrinə təsirinin iqtisadi-coğrafi, ekoloji cəhətdən öyrənilməsi və qiymətləndirilməsi mövzusuna həsr edilmişdir. Azərbaycanda torpaq örtüyünə təsir göstərən təbii proseslərin mühümləri sel, sürüşmə və eroziya prosesləridir. Sel hadisələri nəticəsində əkin sahələrinə ciddi ziyan vurulur və torpaqların üst məhsuldar qatı yuyulur. Nəticədə ərazilərə düşən güclü yağışlar sürüşmə prosesinə səbəb olur. Sel və sürüşmə prosesləri kimi təbii təsirlər torpaq resurslarına ciddi ziyan vurur, məhsuldarlığı aşağı salır və yararlı torpaqların sıradan çıxmasına, eroziya proseslərinin intensivləşməsinə səbəb olur.Sürüşmə hadisəsi daha çox Quba-Xaçmaz, Dağlıq Şirvan və Lənkəran-Astara iqtisadi zolalarında geniş inkişaf etmişdir. Həmin iqtisadi zonaların ərazisində sürüşmə prossesləri tez-tez kənd təsərrüfatı məhsullarını məhv edir, yolları dağıdır,, yaşayış məntəqələrini təhlükə altında qoyur, təsərrüfat sahələrinə böyük həcmdə ziyan vurur və ətraf mühitə neqativ təsir göstərir.Respublikamızın ə razisində son onilliklərdə sürüşmələr 3-5,4 min km2, sel hadisələri 1,5-1,6 min km2, yarğanlar 1,5 min km2, uçqunlar min km2, külək və su eroziyasına məruz qalan 36-38 min km2 ərazinin ekoloji vəziyyəti pisləşmişdir. ş in məqsədi ölkəmizdə geniş yayılmış DHMH-in respublika təsərrüfatına təsirinin iqtisadi və sosial-ekoloji məsələlərini təhlil edib, onların inkişafına, ərazi təşkilinə,insanların həyat fəaliyyətinə,sağlamlığına vura biləcəyi zərərlərin zəiflədilməsi,qismən qarşısının alinması yollarını öyrənmək və müvafiq tövsiyyələr hazırlamaqdan ibarətdir. Dissertasiya işi giriş, üç fəsil, nəticə və ədəbiyyat siyahısından ibarətdir.
76
Giriş hissəsində mövzunun aktuallığı və tədqiqat obyektinin seçilməsi ə saslandırılır, tədqiqatın məqsəd və vəzifələri, obyekti və predmeti müəyyən edilir, işin elmi yeniliyi və praktiki əhəmiyyəti göstərilir. Birinci fəsildə Azərbaycan ərazisində baş verən təbii dağıdıcı hidrometeoroloji yağıntıların paylanması, qlobal iqlim dəyişmələri və təbii dağıdıcı hidrometeoroloji proseslərin təsir xüsusiyyətləri, Xəzər dənizində baş verən təbii hidrometeoroloji dağıdıcı hadisələr nəzərdən keçirilmişdir. kinci fəsildə sel hadisələrinin təsərrüfatlara təsiri, daşqın hadisələrinin təsərrüfatların inkişafı və təşkilinə təsiri, atmosfer kütlələrinin təbii dağıdıcı xüsusiyyətləri, quraqlığın təsərrüfatlara təsiri araşdırılır. Sonuncu fəsildə sel hadisələrindən mühafizə tədbirləri, daşqınlardan mühafizə yolları, atmosfer hadisələri ilə əlaqədar yaranan anomal vəziyyətlərdən qorunma respublika ərazisində baş verən dağıdıcı hidrometeoroloji proseslərin yayılma xüsusiyyətləri təhlil edilir. Dissertasiyanın sonunda aparılmış tədqiqatlar nəticəsində alınmış nəticələr,təkliflər və istifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısı verilir.Nəticə və təkliflər aşağıdakılardır: 1. Azərbaycanın təsərrüfatına böyük zərər vuran selləri yaradan təbii və antropogen amillər, onların baş vermə müddətləri, təkrarlanmaları fiziki- coğrafi və ekoloji-iqtisadi baxımdan öyrənilmiş, yayılma arealları müəyyənləşdirilmişdir. 2. Daşqınların digər DHMH-ə nisbətən zəif öyrənilməsi araşdırılmış, onların baş vermə səbəbləri, təkrarlandığı vaxt, yayıldığı çay hövzələri, ərazilər, tarixi və müasir məlumatlar əsasında geniş xarakterizə edilıərək bir problem kimi istehsalın inkişafı, ərazi təşkili üçün iqtisadi-coğrafi və
3. DHMH- dən dolu, leysan, şiddətli küləklər və quraqlığın baş vermə səbəbləri, təkrarlanması, əsas arealları və digər göstəriciləri ədəbiyyatlar ə sasında geniş xarakteürizə edilib, istehsalın ərazi təşkilində onların nəzərə alınması əsaslandırılmışdır. 77
4. DHMH- dən sel və daşqın hadisələri nəticəsində son on ildə respublika təsərrüfatına dəymiş iqtisadi zərərlər və dağıntılar haqda toplanmış statistik göstəricilər əsasında müəyyənləşdirilmişdir ki, 150 yaşayış məntəqəsi, 12 inzibati rayon mərkəzi, 2 şəhər və 24 qəsəbə, 350 min ha ə kin sahəsi, 150-200 min bağ və üzümlüklər və digər sahələr sellərə məruz qalmaqla orta hesabla hər il Azərbaycanın iqtisadiyyatına 15-20 min manat həcmində zərər dəymişdir.daşqınların vurduğu zərərlər isə 25-30 min manata qədərdir. DHMH-lər içərisində dolu vurmanın Azərbaycanda təsərrüfat sahələrinə vurduğu zərərlər ilbəil artmaqdadır. Buna səbəb dolu hadisələrinin baş verdiyi ərazilərin son illərdə intensiv surətdə mənimsənilməsi və doluya qarşı hərbiləşdirilmiş mühafizə dəstələrinin ləğv edilməsidir. 5. Dövlət Proqramlarına (2004-2008 və 2009-2013-cü illər ) əsasən sellərə qarşı görüləcək sahil bərkitmə işlərinin, körpü və avtomobil yollarını qoruyan mühafizə bəndlərinin inşası nəzərdə tutulsa da, onlar vaxtında yerinə yetirilməmişdir. 6. Azərbaycanda geniş yayılmış, təsərrüfata və əhali məskunlaşmasına təsiri və vurduğu iqtisadi zərərlərin ölçüsü nəzərə alınmaqla xarakterizə edilən DHMH əsasında onların iqtisadi-coğrafi və ekoloji yayılması öyrənilmişdir. 7.Təbii dağıdıcı ekzoğen proses olan DHMH qarşısını almaq və zərərləri azaltmaq üçün mühəndis və qeyri mühəndis metodlar, o cümlədən hidrotexniki, meşəmeliorativ, drenaj, fitomeliorativ, doluya qarşı mübarizə tədbirləri ğörmək və onların həyata keçirilməsi üçün maliyyə mənbələrinin ayrılması. Yüklə 0,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|