Microsoft Word amirova ayten doc

 

61 

göstərir  ki,  bu  proses  çaylardan  güclü  sellər  keçən  zaman  yatağın  sağ  sahilinin 

yuyulması  ilə  daha  çox  fərqlənir.  Çayların  nəql  olunmasında  baş  verən  dinamiki 

dəyişmələr  gətirmə  konusunda  məcranın  da  dəyişməsinə  səbəb  olmuşdur.  Bu  da 

çay hövzələrindəki torpaq, meşə və faydalı qazıntı yataqlarından istifadə edilməsi 

ilə  əlaqədar  sellərin  tez-tez  təkrarlanması  və  şiddətlənməsi  ilə  izah  olunur.  Bu 

prosesin  gedişi  əsasən  Balakənçayda,  Talaçayada,  Muxaxçayda,  Silbançayda, 

Kürmükçayda, 

Ş

inçayda, 

Kişçayda, 

Daşaqılçayda, 

Tikanlıçayda, 

Dəmiraparançayda,  Göyçayda,  Girdimançayda,  Səngərçayda,  Dəvəçiçayda, 

Vəlvələçayda,  Ataçayda,  Ordubadçayda,  Vənandçayda  və  s.  çaylarda  daha  çox 

müşahidə olunur. 

Məlum olduğu kimi cəmiyyətin məhsuldar qüvvələri inkişaf etdikcə insanın 

təbiətə  təsiri  güclənir.  Belə  təsir  nəticəsində  çay  hövzələrinin  səthində  toplanan 

aşınma  materialları  əsasən  yay  fəslində düşən  birinci  intensiv leysan  yağışları  ilə 

çayların məcralarına daxil olur və onun inteqral göstəricisi sel formasənda  gətirmə 

konusunda  yerləşən  bütün  təsərrüfat  sahələrə  böyük  ziyan  vurur.  Son  dövrdə 

insanların təbiətə müdaxiləsinin intensivləşməsi  sellərin tez-tez təkrarlanmasını və 

ş

iddətlənməsini artmmışdır.Bu da sellərə qarşı mübarizə tədbirlərin görülməsi üçün 

səmərəli təkliflərin verilməsini tələb edir. 

Çay  hövzəlrində  sellərə  qarşı  böyük  effektliyə  malik  olan  aşağıdakı 

mübarizə tədbirlərinin müntəzəm həyat keçirilməsi məqsədə uyğun hesab edirik:  

1.Çayların  gətirmə  konusuna  çıxan  yerlərindən  etibarən  ən  təhlükəli 

sahələrdə ardıcıl olaraq gətirmə konusunun uzunluğunun 1/3-nə qədər dəmir beton, 

daş və ondan sonra isə torpaq bəndlərin salınması; 

2.Çayların  gətirmə  konuslarındakı  məcralar  daşqından  və  seldən  əvvəl  iri 

gətirmələrdən azad olmalıdır; 

3.Bəndlərin  tikintisində  kateqoriyaların  ardıcılığına  riayət  etmək  və  yüksək 

markalı sementdən istifadə etmək; 

4.Oturacağı  trapesiya  və  ya  kəsik  piramida  formasında  beton  bəndlərin 

tikintisin  üstünlük  verilsin.  Eyni  zamanda  bəndin  tikilməsində  ayrı-ayrı  beton 

hissələrinin kub şəkilli olmasına da üstünlük verilməlidir; 

---

 

62 

5. stismar  müddətindən  asılı  olaraq  bəndlərin  bərpası  vaxtaşırı  həyat 

keçirilsin; 

6.Çayın  aşağı  axarında,  xüsusilə,  bənd  tikilməyən  məsafələrdə  çay  məcrası 

daşqından və seldən əvvəl hər il təmizlənməsidir. 

7.Çay boyu təbii və süni meşə örtüyünün mühafizəsinin təşkil edilməsi. 

Müəyyən edilmişdir ki, sellərə qarşı aparılan mübarizə tədbirləri sistematik 

və kompleks xarakter daşımalı, selli çay hövzəsində bütün hündürlük qurşaqlarını 

ə

hatə etməlidir. 

Sellərə  qarşı  mübarizə  tədbirlərinin  əsasını  stasionar  və  yarımstasionar 

xarakterli tədqiqatların aparılması və onların nəticələrindən istifadə olunması təşkil 

etməlidir.  Buna  görə  də  Böyük  Qafqazda,  xüsusilə,  onun  cənub  yamacında  selli 

çay  hövzələrində  dağ  süxurlarının  qırıntı  məhsullarının  toplanması  və  nəql 

edilməsinin  öyrənilməsi  üçün  xüsusi  stansionar  müşahidələrin  təşkil  olunması  ən 

vacib məsələlərdən hesab edilməlidir. 

Qeyd  edilən  mübarizə  tədbirlərinin  effektliyinin  kəmiyyət  göstəricisi 

olmadığı  üçün  onları  keyfiyyətcə  aşağı,  orta  və  yüksək  effektli  qruplara  ayırmaq 

olar. 

1.Az  effektliyə  malik  olan  mübarizə  tədbirlərinə  (hər  il  ardıcıl  olaraq)  çay 

məcrasının,  xüsusilə  gətirmə  konusun  sahəsinin  tənzimlənməsi  və  sabit  məcra 

sisteminin yaradılması daxildir. 

2.Orta  effektliyə  malik  olan  mübarizə  tədbirlərinə  çay  boyu  təbii  meşə 

örtüyünün  mühafizəsi,  süni  meşə  zolağının  salınması  və  məcrasında  sel 

gətirmələrdən əmələ gələn tıxac sahələrinin hər il tənzimlənməsi aiddir. 

3.Yüksək  effektliyə  malik  olan  mübarizə  tədbirlərinə  bəndlər  (o  cümlədən 

kateqoriyalar üzrə) tikilməsi və meşə meliorisiya işləri daxildir. 

Qeyd edilən mübarizə tədbirləri qrupu cari və perspektiv dövrlərə bölünməli 

və  ərazinin fiziki-coğrafi xüsusiyyətlərindən asılı olaraq sel təhlükəsinin dərəcələri 

ilə fərqlənməlidir.  

 

 

---

 

63 

3.2. Daşqınlardan mühafizə yolları 

 

 

Respublika ərazisində daşqın hadisələrinin dağıdıcı gücünü zəiflətmək üçün 

gələcəkdə  daşqınlara  dair  Dövlət  proqramları  qəbul  olunmalı    və  daşqın  entimalı 

olan ərazilərin kadastr xəritəsi işlənib hazırlanmalıdır. 

Dövlət  Proqramında  30  qədər  çay  hövzəsində  sel  və  daşqınlara  qarşı 

mübarizə  tədbirlərinin  həyata  keçirilməsi,  DHMH-in  hər  birinin  dağıdıcı  gücünü 

zəiflədib,  zərərsizləşdirilməsi  üçün  müvafiq  tövsiyələr  verilmişdir.  Bedə  hesab 

edirik ki, selə qarşı yönəlmiş  tədbirlər  aşağıdakı  ardıcıllıqla aparılsa, səmərəsi də 

yüksək olar: 

 

- çaylarda mənbədən başlayaraq gətirmə konusuna qədər məsafədə kompleks 

və ardıcıl meşə-meliorasiya, aqromeliorasiya və terraslaş-dırma mühafizə tədbirləri 

həyata keçirilməlidir; 

 

- daşqınlara qarşı yönəldilən mühüm və etibarlı vasitələrdən biri mühəndis-

quraşdırma  tədbirlərinin  həyata  keçirilməsidir.  Bu  baxımdan  çayların  yataq  və 

sahil zonalarında hidrotexniki tədbirlərin və qurğuların inşa edilməsi sel axınlarının 

zəiflədilməsində böyük rol oynaya bilər. 

 

Bu  tədbirdən  dünyanın  bir  çox  inkişaf  etmiş  ölkələrində  geniş  istifadə 

olunur. Belə tədbirlər yaşayış məntəqələrini, avtomobil və dəmir yollarını, elektrik 

stansiyalarını,  mədənləri  və  digər  vacib  obyektləri  qorumaq  işlərində  daha 

zəruridir. Çayların daha intensiv yuyulması sahələrini möhkəmlətmək üçün daş və 

ya  betondan  hazırlanmış  divar  və  qurşaqların  tətbiq  olunması  da  qoruyucu  və 

sahilqoruyucu funksiyanı yerinə yetirir.Bu cür divar və qurşaqlardan Krım, Qafqaz 

və Orta Asiya seltəhlükəli yataqlarında daha geniş tətbiq edilir.1980-ci illərə qədər 

Azərbaycanın  seli  çay  hövzələrində  az  da  olsa  belə  qurğulardan  isttifadə 

edilmişdir.  Bu  qurğuların  inşası  ilə  mühafizə  olunan  obyektlərdən  su  axınlarının 

buxarlanması, yaranan təhlükənin uzaqlaşdırılması; yatağın yuylmadan qorunması, 

qurğuların axınının zərbəsindən qorunması və s. məsələləri həll etmək olar.  

---