Microsoft Word amirova ayten doc

 

40 

cənub və cənub – şərq hissəsində cərəyanlar orta Xəzərdə olduğu kimi  tam qapalı 

sistem yarada bilmir. 

 

Orta  Xəzərdə  şərq  sahilboyu  cərəyanaın  kənar  (yaxud  xarici)  qollu    sanki 

Manqistau yarımadasını dolanaraq Şimali Xəzərə daxil olur. Burada o əsas iki qola 

ayrılır.  Qərb  qol  sola  (qərbə)  meyl  edərək  Volqa  sularının  və  küləyin  yaratdığı 

dreyf cərəyanına  qovuşur və cənub – qərbə hərəkət  edir. Şərq qol Şimali Xəzərin 

şə

rq  hissəsinin  sahil  konfiqurasiyasına  uyğun  olaraq  dövrə  vurur  və  burada  kiçik 

qapalı  sistem  əmələ  gətirir.  Beləliklə,  Xəzərin  ilk  baxımdan  çox  sadə  görünən 

cərəyanlar sxem onun cənub və şimal hissələrində xeyli mürəkkəbləşir. 

 

             

1.6. Dəniz suyunun anomaliyası 

 

 

              Apvellinq  hadisəsi  Xəzər  dənizində  bəzən  təzahür  edən  suyun 

temperaturunun  anomaliyası  mütəxəssislərin  diqqətini  cəlb  edən  hadisələrdən 

sayılır.  Dəniz  suyunda  temperatur  anomaliyası  dedikdə  olduqca  qısa  müddət 

ə

rzində onun səth sularında temperaturun kəskin azalması (10-12

0

C) aşağı düşməsi 

başa düşülür. Temperaturun şaquli qradienti belə hallarda hər bir metrə 2-3

0 

C – ə 

çata bilər. Bəzi hallarda isəё xüsusən qış aylarında dərinlik sularının səthə çıxması 

nəticəsində suyun temperaturu əksinə 11-13

0

C qədər arta bilir. Belə hallar əsasən 

dənizin  şərq  və  qərb  sahillərində  müşahidə  edilir.suyun  temperaturunun  kəskin 

surətdə düşməsi Abşeron yarımadasının simal sahillərinə qədər yayıla bilir. 

 

1957-ci  ilin avqustunda Pirallahı adası yanında suyun temperaturu 36 saat 

ə

rzində  29ё8

0

C-dən  19ё1

0

C-ə  qədər  aşağı  düşmüşdür.  Oxşar  hadisə  1950ё  1952ё 

1972ё2000-ci illərdə müşahidə edilmişdir.1972-ci ilin avqustun 20-22-də Abşeron 

yarımadasının şimal sahil zonasında bir gün ərzində suyun temperaturu 24

0

C-dən 

14ё4

0

C-yə qədər aşağı düşmüşdür. Bu hadisə əsasən güclü sahil küləklərin davamlı 

ə

sməsi nəticəsində dənizin isti səth sularının qovulması zamanı baş verir kiёbu  

 

 

---

 

41 

halda soyuq dərinlik suları səthə üzə çıxır. Bu zaman suyun sahildən qovulması ilə 

divergensiya  zonasında  dərinlik  suları  üzə  çıxaraq  temperatur  anomaliyası  əmələ 

gətirir. Bu hadisə apvellinq adlanır. Belə hal isə müəyyən hidrometeoroloji şəraitdə 

baş verir. 

Dəniz suyunun temperatur rejimi. 

Dəniz  böyük  məsafədə  (1100  km  – 

dən  artıq)  şimaldan  cənuba  uzandığına  görə  onun  səthində  və  müxtəlif 

dərinliklərdə  temperaturun  paylanmasından  ciddi  fərq  yaranır.  Xəzərdə 

temperaturun  paylanmasına  onun  dərinliyi,  böyük  çayların  tökülməsi,  suyun 

şə

ffaflıq  və  s.  müəyyən    təsir    göstərir.  Yayda  bütün  Xəzər  dənizinin  suları  eyni 

dərəcədə çox qızdığına görə dənizin şimal və cənub hissələrində temperatur fərqi 

minimuma enir və 1 – 2

0

-dən artıq olmur (şək.1.3). Qeyd etmək lazımdır ki, Şimali 

Xəzərdə  şimaldan  cənuba  (təxminən  fort  Şevçenko  və  Aqraxan  yarımadasının 

ə

sasını    birləşdirən  xəttə  qədər),  Cənubi  Xəzərdə  isə  cənubdan  şimala  suyun 

temperaturu azalır. Şimali Xəzərdə (Volqa deltasından 100 – 130 km cənuba qədər) 

dəniz suyunun temperatur yayda 25

0

-dən bir az çox olduğu halda Port Şevçenko və 

Aqraxan yarımadasının zonasında 23

0

-yə qədər azalır. 

         Cənubi  Xəzərdə  qərbdə  Qızılağac    körfəzindən  başlamış  şərqdə  Türkmən 

körfəzinə  qədər  sahil  zonası  sularının  temperaturu  26

0 

–dən  artıqdır.  Burada 

dənizin  daha  dayaz  şelf  zonasında  yüksək  temperaturlu  akvatoriyalar  xeyli 

genişlənir (80 – 130 km), böyük dərinliklərin cənub sahilə söykəndiyi akvatoriyada 

isə  çox  daralır  (15 –  25 km-ə  qədər).  Abşeron  astanasından  cənubda dənizin  çox 

geniş ərazilərində səth sularının temperaturu 24  -25

0

 arasındadır. 

 

 

 

---

 

42 

 

Şə

k. 1.3. Dənizin üst qatının orta çoxillik temperaturu (

0

C -ilə) 

 

 

Orta  Xəzərdə  səth  sularının  temperatur  şəraiti  yuxarıda  göstərilənlərdən 

xeyli    fərqlənməklə,  qərbdən  şərqə  (enlik  istiqamətində)  dəyişir.  Dərbənd  – 

Qazaxıstan  körfəzi  profili    üzrə    şelf  səth  sularının  temperaturu  20

0

-dən  aşağıdır. 

Şə

rq  sahil  şelfindən  qərbə  tərəf  temperatur  zəif  qradiyentlə  artır  və  təxminən 

dənizin  ortasında  bir  qədər  qərbdə  22

0

-dən  aşağıdır.  Bəzi  tədqiqatçıların  fikrincə, 

Orta  Xəzərin  şərq  sahilində  dəniz  suyunun  temperatur  anomaliyasının  səbəbi 

Manqıştau istiqamətindən dənizə çox gur yeraltı su axınlarıolmasıdır. Başqa fikrə 

---

 

43 

görə  bu  anomaliya  səth  sularının  qovuşması    və  sərin  alt  qat  sularının  səthə 

qalxması  ilə  bağlıdır.  Qərb  sahil  sahil  zonasında  isə  dəniz  suyun  temperaturnun 

aşağı  olmasının  əsas  səbəbi  bura  tökülən  çayların  sərin  sularıdır.  Orta  Xəzərin 

dərin sərazilərində su səthinin temperatur 22 – 23

0

 arasındadır. 

Soyuq  aylarda  dəniz  suyunun  temperaturu  şimaldan  cənuba  artır.  Bununla 

belə  dayaz  sahil  sularının  dərin  sahələrin  sularında  nisbətən  daha  çox  soyuması 

müşahidə  edilir.  Şimali  Xəzərin  bütün  şelf  zonası  qərb  sahildə  Sulak  çayının 

mənsəbinə  qədər,  şərq  sahildə  isə  Manqistau  körfəzinə  qədər  donur.  Şimali 

Xəzərin    orta  hissəsində  suyun  donma  sərhəddi  göstərilən  iki  məntəqənin 

birləşdirən diaqonal  xətdən təxminən 90 – 100 km şimala  çəkilir və buzla örtülən 

sahələrin  cənub  sərhədi  sanki  qabarıqlığı  şimala  çevrilmiş  böyük  bir  qövs  əmələ 

gətirir. Donan suların cənub sərhəddindən cənuba tərəf dəniz sularının temperaturu 

tədricən  artaraq,  Mahaçkala  –  Qum  burun  xəttində  5

0

-ə  və  təxminən  eyni 

qradientlə artaraq Cənubi Xəzərin mərkəz hissəsində 10 – 11

0

-yə çatır. Beləliklə, 

Xəzər dənizinin  səth sularının yanvar temperaturu Şimali Xəzərdə buzların cənub 

sərhəddində 0 + 0,5

0

 ilə Cənubi Xəzrdə +10÷10 arasında dəyişir. 

 

Qış  izotermləri  dənizin  orta  hissəsində  şimalda  olduqca  böyük  çıxıntılar 

ə

mələ  gətirir.  Eyni  qiymətli  izotermlər  dənizin  orta  zonasında  sahillərdəki 

mövqelərinə  görə  350  –  400  km-ə  qədər  şimala  meyl  edir.  Bu  sahil  sularının 

dənizin  daxili  hissə  sularına  nisbətən  daha  çox  soyuması  ilə    əlaqədardır.  Orta 

Xəzərin şimal hissəsində qış izotermlərinin dənizin daxili bölgəsində şimala meyl 

etmə amplitudu 150 – 160 km-dən artıq deyil.  

 

Azərbaycan  akvariyasında  ən  soyuq  aylarda  dənizin  səth  suları 

temperaturunun  sahildən  cənub  –  şərq  istiqamətində  artması  müşahidə  edilir. 

Abşeron  yarımadasından    şərqə  və  cənuba  izotermlərin  gedişi  sahil  formasını 

ümumi şəkildə təkrar edir. 

 

Orta  Xəzərin  qərb  sahillərində  sahilyanı  sahələrin  nisbətən  dərin  olması 

apvellinq hadisəsinin baş verməsinə əlverişli şərait yaradır.  

 

 

---