Microsoft Word amirova ayten doc
Yüklə 0,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
54
ş iddətli küləklərlə müşaiət olunduqda tozlu, qumlu tufanlara səbəb olur. belə güclü küləklər Abşeron və bütün Xəzər sahili ərazilərdə dəniz nəqliyyatının normal iş ahəngini pozur, kommunikasiya sistemini dağıdıb yararsız hala salır, dəniz və digər su hövzələrində güclü dalğalar yaradır, toz burulğanına və torpaq eroziyasına səbəb olur.
Sferik dənəciklərdən və formasız buz kristallarından ibarət atmosfer yağıntıları dolu adlanır. Dolunun diametri 3-5,5 mm, bəzən isə daha böyük olub, adətən, özünün ən yüksək inkişaf məərhələsinə çatmış topa yağış buludlarından yaranırlar.Dolu buludları əsasən,ilin isti dövründə soyuq atmosfer cəbhələrində yaranır,nadir hallarda isə kütlədaxili proseslərlə bağlı olur. sti cəbhələrdə,adətən dolu əmələ gəlmir. Dolunun yaranmasında buludların şaquli gücünün çox olması, intensiv konveksiya, soyuq cəbhələr və onların arxasında gələn hava kütlələrinin yüksək sürətli hərəkəti, buludların yuxarı hissələrində temperaturun çox aşağı olması əsas rol oynayır. Dolu buludlarının sürəti 15-20,bəzən isə 20-30 m/san olur. Dolu dənələrinin yaranması üçün buludlar yüksək sululuğa malik olmalıdır. Ona görə də dolu temperaturun yüksək olduğu ilin isti dövründə düşür.Dolu tez-tez mülayim, subtropik enliklərdə, ən çox isə tropiklərdə müşahidə edilir. Güclü dolu prosesləri,adətən,sürəti 40m/san-yə çatan qasırğalarla müşayət olunur. Bu cür küləklərin olması dolunun vurduğu zərəri daha da artırır. Belə ki, bu zaman dolunun düşmə sürəti çoxalır və nəticədə onun kinetik enerjisi də yüksəlir. Dolu yüksək intensivlikli leysan yağışlarla və davamiyyətli şimşəklə müşayət olunur, hətta eni 10 km-ə qədər,uzunluğu isə onlarla,bəzən isə yüzlərlə kilometr olan əraziləri əhatə edir. Respublika ərazisinin səth quruluşunun müxtəlifliyi və başqa fiziki-coğrafi proseslərlə əlaqədar olaraq dolu düşmısi Azərbaycan ərazisində qeyri-bərabər
55
paylanmışdır. Böyük Qafqaz dağları ərazisində dolu düşməsinin intensivliyinə və təkrarlanmasına görə şimal-şərq yamac və cənub yamac bir-birindən fərqlənir. Ş imal-şərq yamacın dənizə yaxınlığı dolunun düşməsində öz təsirini göstərir və burada dolu buludlarının əmələ gəlməsi üçün nisbətən əlverişsiz şərait yaradır. Cənub yamacda isə dolu yaradan konvektiv axınlar nisbətən intensiv olur. Böyük Qafqazın cənub yamacının ön dağlıq hissələrində orta çoxillik məlumatların təhlili göstərir ki, ildə 1 dəfə, alçaq dağlıq hissələrində isə ildə 2 dəfə dolu düşməsi müşahidə edilir. Dəniz səviyyəsindən 1000 m-dən yuxarıda yerləşən ə razilərdə dolu düşməsinin təkrarlanması 1000m-dən 2000m hündürlüyə qədər ə razilərdə hər 100 m-dən bir 0,4 gün artır.Yüksək dağlıq zonada dəniz səviyyəsindən 2300-2700 m-ə qədər olan ərazilərdə dolu düşməsinin təkrarlanması daha çox olub,7-8 günə bərabərdir. Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacında dolu düşməsinin ən çox müşahidə edildiyi yüksəklik 2200-2400 m olub, burada onun illik təkrarlanma müddəti 3-4 gündən artıq deyildir. Kiçik Qafqazda Böyük Qafqaza nisbətən dolu düşməsi daha tez-tez müşahidə edilir və burada dolunun düşmə günləri şimal və cənub yamaclarda bir- birindən fərqlənir. Kiçik Qafqazın şimal yamacındakı dağ ətəklərində, çoxillik orta məlumata görə, ildə bir dəfə, orta dağlıq ərazilərdə isə ildə 3 dəfə dolu düşməsinə təsadüf edilir. Dolu hadisəsinin ən çox təkrarlanması 2300-2700 m-lik zonada müşahidə edilir. Kiçik Qafqazın şimal yamacında dolunun ən çox təkrarlanması ildə 9-11 günə, cənub yamacında 2400-2900 m hündürlüklərdə 7-8 günə çatır. Naxçıvan MR-də dolunun ən çox təkrarlanması 2800-3200 m hündürlükdə müşahidə edilir və ildə 5-6 günə bərabərdir. Talış dağlarının ətrafında dolu buludlarının əmələ gəlməsi üçün əlverişli şə rait olmadığından dolulu günlər 1000-1200 m hündürlüklərdə ildə 2 gün müşahidə edilir. Dəniz səviyyəsindən 1200 m-dən yuxarılarda isə dolu hadisəsinə az təsadüf edilir. Dənizkənarı ərazilərdə isə hər 2-3 ildə bir dəfə dolu hadisəsinə rast gəlinir. Kür-Araz ovalığında və dənizsahili ərazilərdə dolu düşməsinin 60%-i aprel- may aylarına təsadüf edir. Dağlıq ərazilərdə isə dolu (60-70%) may-iyun aylarında
56
düşür. Düzən və dağlıq ərazilərdə ikinci maksimum dolu düşməsi payızda sentyabr-oktyabr aylarında müşahidə edilir. Leysan yağışları dedikdə sutka ərzində 15-200 mm-dən artıq, eyni zamanda, böyük intensivliklə düşən yağıntılar nəzərdə tutulur. Respublika ərazisində leysan yağışlarının yaranmasında ərazinin relyefi və sinoptik şəraiti əsas yer tutur. Ona görə də, mürəkkəb relyef quruluşuna malik olan Azərbaycan ərazisində yağıntıların paylanması qeyri-bərabər səciyyə daşıyır. Respublika ərazisinin relyefində Böyük və Kiçik Qafqaz,Talış dağları,Kür- Araz ovalığı əsas coğrafi vahidlər olduğundan onların hər birində yağıntıları yaradan, baş verməsinə səbəb olan amillər də müxtəlifdir. Məsələn, şimaldan cənuba hərəkət edən hava kütlələrinin qarşısında hündürlüyü 3500-4000m olan Böyük Qafqaz dağları əsas maneə hesab edilir. Ona görə də, soyuq hava kütlələri Baş Qafqaz silsiləsini aşıb keçə bilmədiyindən istiqamətini dəyişir və Azərbaycan ə razisinə iki yolla –qərbdən Qara dəniz, Gürcüstan, şərqdən Xəzər dənizinə tərəf hərəkət etdikdə bir qədər istiləşir və rütubəti artır. Hava kütlələrinin Azərbaycana daxilolma prosesi intensiv getdiyindən onların fiziki xassələri az dəyişir və yaranmış sinoptik şəraitdən asılı olaraq , cənub yamacına bu və ya digər rayonunda bol leysan yağıntılar düşür. Böyük Qafqazın şimal-şərq hissəsinin yağıntı rejiminə Xəzər dənizinin təsiri böyükdür. lin fəsillərindən asılı olaraq , Azərbaycan ərazisinə həmçinin şimaldan və şimal-şərqdən hərəkət edən hava kütlələri Xəzər dənizinin üstündən keçərkən aşağı qatda öz rütubətliliyini artırır, temperatur rejimi dəyişir və yağıntıların baş verməsinə təsir göstərir. Lakin Böyük Qafqazın cənu yamacının qərb rayonlarının yağıntılarına Xəzər dənizinin təsiri nisbətən zəifdir. Kiçik Qafqaz dağları ilin fəsillərindən asılı olaraq , atmosfer proseslərinin dinamikasını dəyişdirməklə buradakı ərazilərdə yağıntıların düşməsinə öz təsirini göstərir. Belə ki, Aralıq dənizinin şərqində- Kiçik Asiya üzərində fəaliyyətdə olan cənub siklonları şərqə hərəkət edərkən Kiçik Qafqaz dağlarının təsirinə məruz qalaraq dağılır. Bəzən isə bu siklonlar Kür-Araz ovalığına çatdıqdan sonra yenidən
Yüklə 0,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|