Microsoft Word Afaq dissertasiya isi docx

10 

 

 

Dövr

 

Hadisələr

 

Süni 

intellektin 

yaranması 

(1943 – 1956) 

– Makkalok və Pits: 

Sinir 

fəaliyyətinə 

xas 

fikrin 

məntiqi 

hesablanması, 1943. 

–  Türinq:  Hesablama  maşını  və  intellekt, 

1950. 

–  Şennon:  Şahmat  oyunu  üçün  kompüterin 

proqramlaşdırılması, 1950. 

Süni  intellektin  inkişafı  (1956 

– 1960-cı illərin sonu) 

–  Makkarti:  LISP  –  süni  intellektin 

proqramlaşdırma dili 

–  Nyuel  və  Saymon:  Məsələlərin  universal 

həlledicisi (GPS), 1961. 

–  Kullian:  Biliklərin  təqdim  olunması  üçün 

semantik şəbəkələr, 1966. 

– Minskiy: Biliklərin təqdim olunması (freym) 

üçün quruluş, 1975. 

Qeyri-səlis  çoxluqlar  və  qeyri

səlis  məntiq  (1960-cı  illərin  ortaları 

və sonra) 

– Zadə: Qeyri-səlis çoxluqlar, 1965. 

– Zadə: Qeyri-səlis alqoritmlər, 1969. 

–  Mamdani:  Qeyri-səlis  məntiqin  linqvistik 

sintezin  köməyi  ilə  təqribi  mühakimələrdə  tətbiqi, 

1977. 

Süni 

neyron 

şə

bəkələrin 

yaranması (1965-ci il və sonra) 

– Hopfild: Neyron şəbəkələr, 1982. 

–  Koxonen:  Özü  düzələn  topoloji  xəritələ

1982. 

–  Rumelhart  və  Makkleland:  Verilənlərin 

paralel emalı, 1986.. 

---

11 

 

 

Ekspert  sistemlərin  yaranması 

və  inkişafı  (1970-ci  illərin  əvvəli 

1980-ci illərin ortaları) 

–  Feygenbaum,  Buhanan  və  başqaları 

(Stenford universiteti): DENDRALekspert sistemi 

– Feygenbaum, Şortlif: MYCINekspert sistemi

– 

Stenford 

araşdırmalar 

mərkəzi: 

PROSPECTORekspert sistemi

 

–  Kolmeroe,  Kovalski  və  başqaları  (Fransa): 

Məntiqi proqramlaşdırma dili PROLOG

 

Təkamül  heablamalar  (1970-

illər və sonra) 

–  Rehenberq:  Təkamül  strategiyalar  –  bioloji 

informasiya  prinsipi  ilə  texniki  sistemlərin 

optimallaşdırılması, 1973. 

– Holland: Təbii və süni sistemlərə adaptasiya, 

1975. 

–  Koza:  Genetik  proqramlaşdırma:  Təbii 

seçim  vasitələri  ilə  kompüter  proqramlaşdırması, 

1992. 

–  Fogel:  Təkamül  hesablama  –  maşın 

intellektində yeni fəlsəfə istiqaməti, 1995.  

Sözün  köməyi  ilə  hesablama 

(1980-ci illərin sonu və sonra) 

–  Neyqoç:  Ekspert  və  qeyri-səlis  sistemlə

1985 

–  Kosko:  Neyron  şəbəkələr  və  qeyri-səlis 

sistemlər, 1992. 

– Kosko: Qeyri-səlis təfəkkür, 1993. 

Cədvəl 1. Süni intellekt tarixinin inkişaf mərhələsində ekspert sisteminin yaranması               

tarixi 

Hər bir şəxs hər gün, hər saat, hər dəqiqə tanıma məsələsi ilə rastlaşır. Biz hamımız 

bir-birimizi  tanıyırıq,  nitqi  başa  düşürük,  çap  və  əl  yazısı  hərflərini  fərqləndiririk. 

---

12 

 

 

Həkimlər xəstəliyi tanıya bilir, geoloqlar dolayı məlumatlar əsasında bu və ya digər 

faydalı qazıntının mövcudluğunu müəyyən edir və s. 

Tanıma fenomeni ilə biz, bu və ya digər obyektin (xəstəlik, söz, hadisə) tanınmasını, 

başqa  sözlə  onun  təsnifləşdirilməsini,  elementlərinin  müəyyən  xüsusiyyətlərinə 

ə

sasən obyektlər çoxluğu elementinin müəyyən olunmasını nəzərdə tuturuq. Məsələn, 

həkim xəstəyə diaqnoz qoyarkən xəstəliyi tanımalı olur. [8] 

Ekspert sistemlərinin xarakteristikası. Ekspert sistemləri intellektual sistemlərin ən 

çox yayılmış növüdür. Ekspert sistemlərinin birinci əsas xüsusiyyəti ondadırki, onlar 

o istifadəçilər üçündür ki, onların fəaliyyət  dairəsi süni  intellekt, proqramlaşdırma, 

riyaziyyat və məntiqdən uzaqdır. Belə adamlar üçün ekspert sistemlər gündəlik 

işləməyə kömək etməlidir və eynizamanda onlarla işləmək çox sadə  olmalıdır.  

nsan  fəaliyyət  növlərinin  çoxunda  istifadə  etdiyi  biliyin  dəqiq  formalaşdırılması 

mümkün  olmur.  Daha  dəqiq  desək,  biliyin  o  hissəsi  ki,  mütəxxəsislər,  alimlər 

tərəfindən  dərslik,  məqalə,  əsər,  instruksiya  və  s.  şəkildə  formalaşdırılır,  yazılır  və 

onu əldə edib oxumaq istifadə etmək olur. Biliyin digər bir hissəsi də mövcuddur ki, 

ona  yiyələnmək  üçün,  yalnız  onu  bilənin  yanında  işləyib  öyrənmək  olar.  Bu  da 

ekspert sistemlərinin  ikinci əsas xüsusiyyətidir. 

Beləliklə,  ekspert  sistemləri  özündə  professional  ekspertlərin  biliklərini  saxlamağı 

bacarmalıdır və lazım gələndə, həmin bilgiləri istifadə edənlərə onların başa düşdüyü 

formada verməlidir. Təcrübədə ekspert sistemlərindən bir məsləhətçi sistem kimi də 

istifadə olunur. 

Ə

n çox ekspert sistemlərindən ixtisas sahiblərinin zəif biliklərinin və informasiyanın 

məntiqi  emalının  hesablamadan  üstün  olduğu  çətin  məsələlərin  həlli  üçün  tətbiq 

olunur.  

Məsələn,  təbii  dilin  başa  düşülməsi,  çətin  vəziyyətlərin  həllinə  dəstək,  müalicə 

metodu ilə diaqnozun qoyulması və məsləhət, vizual informasiyanın analizi, dispetçer 

pultlarının idarəsində və s. 

Hal-hazırda iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrində ekspert sistemlərinin hazırlanması və 

tətbiqi üzrə böyük təcrübə yığılmışdır. Bu təcrübə belə sistemlərin biliklərə əsaslanan 

intellektuallığını  artırmaqla tətbiq sahəsinin  effektivliyini artırmağa  imkan  verir.  Və 

---