Microsoft Word Afaq dissertasiya isi docx
Yüklə 0,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
68
yazılmasının təmin olunması; 2.Diaqnostik – məqsədi dizqnozun qoyulması; 3.Proyekləşdirən – məqsədi hər hansı bir obyektin proyekləşdirilməsi; 4.Planlaşdıran – məqsəsi müxtəlif ssenarilər üzrə işlərin paylanması; 5.Monitorinq – məqsədi müxtəlif vəziyyətlərin müqayisəsi; 6.Nəzarətçi - məqsədi öyrənilən prosesin yayılmasına nəzarət; 7.Təhsil üzrə - məqsədi avtomatıaşdırılmış öyrədici sistemlərinin təşkili. Digər mənbələdə yaradılma məqsədindən asılı olaraq ES aşağıdakı kimi klassifikasiya oluna bilərlər.
- dentifikasiya ES - müşahidə olunan verilənlərlə bağlı vəziyyətin təyini surətlərin, dilin, radarlardan alınan siqnalların tanınması -Diaqnostik ES - Müşahidə olunan sistemdə ola biləcək xətalar əsasında nəticələrin çıxarılması. Xəstəliklərin diaqnozu, texniki nasazlıqların müəyyən olunması - darəetmə ES - Cari vəziyyətlərin ardıcıl şərhi, təhlili və idarəedici qərarın verilməsi. Dəmiryol, quru, hava, dəniz nəqliyyatlarının idarə edilməsi -Layihələndirmə ES Verilmiş sənədlərə uyğun mürəkkəb konfiqurasiyaların yaradılması. Verilmiş məhdudiyyətlər daxilində predmetin prototipinin yaranması -Proqnoz ES - Verilmiş vəziyyətə görə ehtimal olunan nəticələrin çıxarılması Havanın, hücum hərəkətinin təyin olunması, demaqrafik, ticarət ehtimalları -Planlaşdırma ES - Obyekti müəyyən vəziyyətə gətirən situasuyalar ardıcıllığı.[16] Eksperimentlərin planlaşdırılması, robotun hərəkətinin, obyekti müəyyən vəziyyətə gətirən situasiyalar ardıcıllığının öyrənilməsi -Моnitorinq ES - Əvvəldən ortaya şıxmış kritik vəziyyətlərin ardıcıl izlənməsi Ə məliyyatdan sonra xəstənin halının izlənməsi, vəziyyətin əsas parametrlərinin izlənməsi -Təhsilləndirmə ES - Ekspertlərin təhsil alanlara məsləhətləri, tələbələrin biliklərinin yoxlanılması Öyrədici sistemlər
Səkil 4.Ekspert sistemlə 3.3 Ekspert-öyrədən sisteml Məlum ekspert sisteml -META-DENDRAL -DENDRAL sistemi tə strukturunu təyin etməy -MYCIN-EMYCIN-TEIREIAS onların qurulması üçün xidm -PROSPECTOR-KAS PROSPECTOR– geoloji t tutulmuşdur. KAS - PROSPECTOR üçün bilikl -CASNET-EXPERT CASNET sistemi göz x diaqnostik ES-dir. Onun ə rinin təsnifatı n sistemlərə misallar lum ekspert sistemləri aşağıdakılardır: ə crübi verilənlərin kimyəvi birləşməsinin yə imkan verir. TEIREIAS-PUFF-NEOMYCIN - tibb ES sisteml onların qurulması üçün xidməti proqram vasitələridir.
geoloji təhlillər əsasında yataqların axtarılması üçün n PROSPECTOR üçün biliklərin əldə olunması sistemidir. CASNET sistemi göz xəstəliklərinin müalicəsi üzrə məsləhətl dir. Onun əsasında EXPERT bilik mühəndisliyi dili i
69
sinin ən ehtimallı tibb ES sistemləri ailəsi və sasında yataqların axtarılması üçün nəzərdə olunması sistemidir. tlər verən tibbi ndisliyi dili işlənilmişdir..
70
-HEARSAY-HEARSAY-2-HEARSAY-3-AGE sistemi bitişik insan nitqinin tanınması üçün intellektual sistemdir. -AM (Artifical Mathematician- Süni riyaziyyat) və EURISCO – tədqiqat və öyrətmə sitemləridir. -Gensym (USA) amerikan firmasının G2 – örtüyü dinamik obyektlərlə iş üçün kommersiya ekspert sistemidir. -Candle (IBM 2004 –cü ildən.) firmasının biliklərə əsaslanan OMEGAMON sistemi korporativ informasiya səbəkələrinin vəziyyətlərinin təyini üçün nəzərdə tutulmuşdur. Ekspert sistemlərin cəmiyyətin ən müxtəlif sahələrində tutduğu yeri, onların praktiki tətbiq nümunələri əsasında müəyyən etmək məqsədəuyğundur. Bu nümunələr ekspert sistemlərin inkişaf səviyyəsini, tətbiq sahələrini və başqa xarakteristikalarını əyani nümayiş etdirir. Hal-hazırda 150-dən artıq müxtəlif sahələrdə espert sistemlər müvəffəqiyyətlə istifadə edilir. Bu sahələrin təqribən 20 % - də ekspert sistemlərin tətbiqi olduqca müvəffəqiyyətli olub, bəzi hallarda bu sistemlərdən istifadə etmədən problemin həlli qeyri-mümkündür. Ekspert sistemlərin layihələşdirilməsi üzrə mütəxəssislərin, uyğun predmet sahəsi üzrə yüksək səviyyəli ekspertlər kollektivi olmadan, yeni güclü ekspert sistem hazırlaması qeyri mümkündür. Bu, təbii olaraq ekspert sistem anlayışının özü tərəfindən diqtə edilir. Konkret layihələrin hazırlanması, seçilmiş tətəbiq sahəsi üzrə biliklərin əldə edilməsi, təsviri və işlənməsi üzrə mütəxəssislərin sıx əməkdaşlığını tələb edir. Aşağıda baxılan məsləhətçi və ekspert sistemlər reallaşdırılmış sistemlərin böyük çoxluğundan kiçik bir hissədir. Lakin onlar «nümunə» rolunu oynayır. Ekspert sistem istifadəçinin probleminin həlli üzrə suallara maksimum nüfuzlu cavablar verməlidir. Əgər cavab başa düşülmürsə, onda sistem həll prosesini istifadəçiyə başa düşülən şəkildə izah etmək imkanına malik olmalıdır. Bu zaman başa düşülməyən həll alınmasına səbəb olan ilkin mühakimələrin yalan olması halı da mümkündür ki, belə olduqda onlar əlavə yeni tədqiqatlar əsasında dəyişdirilməlidir. Buradan görünür ki, ekspert sistemlərlə işləyərkən həll, fakt və qaydaların izahı və 71
təzələnəməsi prosesləri sıx əlaqəlidir. Bu vəziyyət ekspert sistemlərin fəaliyyəti üçün olduqca vacibdir. MYCIN və DIDIMA diaqnostik ekspert sistemlərinə misal olaraq nəzərdən keçirək. MYCIN ekspert sistemi əvvəllər məsləhətçi kimi istifadə ediliridi. Çünki o, lap ə vvəldən xəstənin müalicəsi zamanı məsləhətçi rolunu oynayırdı. Onun vacib funksiyaları aşağıdakılardır: - infeksion xəstəliyin tanınması; - xəstəliyin törədicisinin təyin edilməsi; - dərman seçilməsi üzrə təkliflər; - nisbətən effektiv dərmanların seçilməsi. MYCIN nisbətən effektiv ekspert sistemlərdən olub, 1972-ci ildə ABŞ-da Stanford universitetində (E. Hortliff) süni intellekt üzrə işlər çərçivəsində hazırlanmışdır. Təqribən 1200 qaydanı reallaşdırır. Bu sistemdə həllin axtarışı məqsəddən (axtarılan diaqnoz) məlumatlara doğru həyata keçirilir. Əsas kimi, «dərininə axtarış» strategiyası istifadə edilir. Bu zaman qaydalar interpretatoru məntiqi çıxarış prosesində, sistemdə saxlanan məlumatlara əsaslanaraq, xəstənin daxil edilmiş simptom və məlumatları şəraitində uyğun xəstəliyin mümkünlüyü fərziyyəsini yoxlayır. DIDIMA diaqnostik ekspert sistemi döş rakı xəstəliyinin ilkin mərhələsində differensial diaqnoz üçün həkimin köməkçisi rolunu oynayır. Bu zaman obyektlərin tanınması üsullarının köməyilə rentgen çəkilişləri təhlil edilir. Bu məqsədlə DIDIMA sistemi 39 müxtəlif qrup diaqnoza bölünən rak xəstəlikləri üzrə böyük bilik bazasına malikdir. Həm də hər bir xəstəlik 18 əlamətlə xarakterizə edilir. Sistemdə mənsubluq funksiyasının maksimum qiyməti üzrə təsnifləşdirmə alqoritmi istifadə edilir. MAX – STAHL, GLUCON, WERRA və PROCON məsləhətçi ekspert sistemləri. Qərarların qəbulu məsələsinin həlli və mürəkkkəb proseslərin idarə edilməsi üçün məsləhətçi ekspert sistemlərin tətbiqi barədə əsas fikirlər MAX - STAHL, GLUCON,WERRA və PROCON sistemlərinin yaradıcısı I.Vernştedt tərəfindən formalaşdırılmışdır. Bunlar aşağıdakılardır 72
- insan siyasi, əxlaqi, etik, hüquqi, iqtisadi və başqa qeyri-adi səbəblər üzrə qərar qəbul edə bilər; - proses çox vaxt qeyri-xətti, qeyri-dəqiq, subyektiv və əhatəli olub, sistem xüsusiyyətlərinə malikdir. Bundan başqa, bir çox parametrlər aprior qeyri- müəyyəndir və qabaqcadan məlum olmayan təsadüfi hadisələrin baş verməsi imkanı vardır.
Proseslərin əməli idarə edilməsi üçün ekspert sistemlərin tətbiqi əhəmiyyətli dərəcədə proseslərin tipi ilə müəyyən edilir. Bu, ekspert sistemlə biliklərin təsvir üsuluna, ə lavə əhəmiyyətli tələblər qoyulmasına səbəb olur. MAX-STAHL məsləhətçi ekspert sistemi texnoloji proseslərin idarə edilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Proseslərin əməli idarə edilməsi anlayışı, onun tam avtomatik baş vermədiyini nəzərdə tutur. Prosesin optimal gedişi insan və avtomatın birgə fəaliyyəti əsasında təmin edilir. Həm operatorların çoxillik təcrübəsi, həm də laborant, mühəndis və rəhbərlərin bilikləri nəzərə alınır. WERRA məsləhətçi sistemi, yağıntının proqnozlaşdırılması və Verra çayında suyun səviyyəsinin idarə edilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu zaman, ekstremal hadisələrin aradan qaldırılması və habelə suyun optimal istifadəsinin məqsədəuyğunluğu üçün yerin xüsusiyyətliri və iqlim şəraitinin təsiri nəzərə alınmalıdır. Prosessorların idarə edilməsi üçün ekspert sistem PROGON (B.Beme və D.Balser, Leypsiq şəhəri), avtoamtlaşdırmanının intellektual vasitələri kateqoriyasına aid edilə bilər. Burada tipik hal odur ki, idarəedici EHM məsləhətçi sisemlə yanaşı yerləşdirilir. PROGON sisteminin məsələsinə həm texniki vasitələrdə nasazlığın tapılması və lokallaşdırılması, həm də idarəedici maşının proqram vasitələrində səhvlərin tapılması aiddir.
73
NƏT CƏ lk fəsildə 80-ci illərdən indiki zamana qədər ekspert sistemlərinin yaranma və inkişaf tarixinin tədqiq edilməsi eyni zamanda sunii intellekt sahəsinin ən çox yayılan və tətbiq olunan bölməsi olaraq araşdırılması nəzərdən keçirilmişdir. Eyni zamanda ekspert sistemlərinin xarakteristikası yəni ekspert sistemlərin özündə professional ekspertlərin biliklərini saxlamaq bacarığı və lazım gələndə, həmin bilgiləri istifadə edənlərə onların başa düşdüyü formada verməli olmasi və s . haqqında ətraflı bilgilərin verilməsindən və ekspert sitemlərinin nə üçün tətbiq edilməsindən bəhs olnur ki,ən çox ekspert sistemlərindən ixtisas sahiblərinin zəif biliklərinin və informasiyanın məntiqi emalının hesablamadan üstün olduğu çətin məsələlərin həlli üçün tətbiq olunur. Ekspert sisteminin təyin edilməsinin vacibliyi vurğulanmış və qeyd edilmişdir ki, Ekspert sistemi texnologiyaları kompüterlərdə həll olunan və praktiki əhəmiyyətə malik olan məsələlərin dairəsini genişlədir,Ekspert sistemi texnologiyaları ənənəvi proqramlaşmanın qlobal problemlərinin – mürəkkəb əlavələrin işlnilməsinin uzun müddətliyi və yüksək dəyəri həllində vacib bir vasitədir, şlənilmənin dəyərini yüksəldən
mürəkkəb sistemlərin müşaiyyətinin yüksək
dəyərinin olması, şlənilmənin dəyərini yüksəldən mürəkkəb sistemlərin müşaiyyətinin yüksək dəyəri,Ekspert sistemi texnologiyasının ənənəvi proqramlaşdırma texnologiyası ilə birləşməsi proqram məhsullarına aşağıdakılar hesabına yeni keyfiyyətlər əlavə etməsi,proqramçı yox, istifadəçi tərəfindən əlavələrin dinamik modifikasiyasının təchizatı, əlavələrin daha çox “şəffaflığı”,daha yaxşı qrafika, interfeys və qarşılıqlı əlaqəyə malik olması və s. ekspert sistemlərinin təyin edilməsinə böyük üstünlüklər qazandırır. Ekspert sistemi – hər hansı konkret məhdud predmet sahəsi haqqında mütəxəssis bilklərindən istifadə edən və bu sahə hüdudlarında ekspert-professional səviyyəsində qərar qəbul etmək qabiliyyətinə malik proqramdır. Ekspert sistemi üzrə tədqiqatda məqsəd ekspert-insan üçün çətin olan məsələlərin həllində ekspertin aldığı qərarlardan keyfiyyətinə və səmərəliliyinə
74
görə heç də üstün olmayan nəticələrin alınması üçün proqramın işlənilməsindən ibarətdir. ES sahəsinin tədqiqatçıları çox vaxt bu sahəni adlandırmaq üçün “süni intellekt sahəsindən tədqiqat alətlərinin və prinsiplərinin ekspert biliklərini tələb edən çətin tətbiqi problemlərin həllinə əlavə edilməsi” kimi E.Feyqenbaum tərəfindən daxil edilmış “bilik mühəndisliyi” terminindən istifadə edirlər. Ekspert
sistemlərin qurulması texnologiyası bilik mühəndisliyi adlanır və biliklərin təqdimatindan,biliklərin aspektlərindən, modellərindən və təbəqələrindən və s.dən bəhs edilib. Bu prosesi təşkil edən mütəxəssislər bilik mühəndisləri adlanırlar və onlar konkret predmet sahəsinin bir və ya bir neçə ekspertilə qarşılıqlı əlaqə olurlar. ES-in fəaliyyətinin əsasını biliklərdən istifadə təşkil edir, onlarla manipulyasiya ekspertlərin formallaşdırdığı evristik qaydalar bazasında həyata keçirilir. ES məsləhətlər verir, təhlil aparır, təsnifatı yerinə yetirir, diaqnozlar qoyur. Onlar, adətən, insan-mütəxəssis tərəfindən ekspertizanın keçirilməsini tələb edən məsələlərin həllinə istiqamətləndirilir. Prosedur təhlildən istifadə edən maşın proqramlarından fərqli olaraq, ES deduktiv mühakimələ əsasında məhdud predmet sahəsində (konkret ekspertiza sagəsində) məslələri həll edir. Ekspert sistemlərinin üstünlüyü bilikləri toplamağın, uzun müddət saxlamağın, yeniləşdirməyin və bununla da konkret təşkilatın öz kvalifikasiyalı mütəxəssislərindən nisbi qeyi-asılılığını təmin etməyin mümkünlüyüdür. Ekspert sistemlərinin işləmə mərhələlərindən danışarkən bura dentifikasiya, Konseptualizasiya,Formalizasiya,Reallaşma və s. mərhələlər və bu mərhələlər haqında ətraflı məlumatlar qeyd edilib. Ekspert sistemlərinin işlənilməsinin instrumental vasitələri bunlardır- Proqramlaşdırma dilləri, Bilik mühəndisliyi dilləri, Ekspert sistemlərinin işlənilməsinin avtomatlaşdırılması vasitələri, Ekspert sistemlərinin örtükləri Sonuncu fəsildə ekspert-öyrədən sistemlərin arxitekturası və hər bir blokunun ayrılıqda təhlil edilməsindən, təsnifatindan və növlərindən, bu n övlərin ayrılıqda təhlilindən və tətbiq edilən ekspert sistemlərindən bəhs edilir. Ekspert sistemlərinin tətbiq sahələri olaraq, hal-hazırda ES texnologiyasından maliyyə, neft və qaz sənayesi, denergetika, nəqliyyat, əzcaçılıq sənayesi, kosmos,
75
metallurgiya, dağ işi, kimya, təhsil, sellüloz-kağız sənayesi, telekommunikasiya və rabitə və s. kimi müxtəlif problem sahələrində müxtəlif tipli (interpretasiya, gələcəyi xəbər vermə, diaqnostika, planlaşdırma, qurma, nəzarət, sazlama, təlimat, idarəetmə) məsələlərin həllində istifadə olununması və hal-hazırda tətbiq edilən bir çox ekspert sistemləri haqqında daha aydin məlumatlar qeyd olunub. META-DENDRAL , MYCIN-EMYCIN-TEIREIAS-PUFF-NEOMYCIN, PROSPECTOR-KAS, DIDIMA, MAX – STAHL, GLUCON, WERRA və PROCON,CASNET-EXPERT, HEARSAY-HEARSAY-2-HEARSAY-3-AGE ,Gensym (USA) , Candle (IBM 2004 –cü ildən.) və s.ekspert proqramların müxtəlif sahələrdə tətbiqinəzərdən keçirilib. Ekspert-öyrədən sistemlərinin arxitekturasından qisa olaraq qeyd etmək istəyirəm ki, ekspert-öyrədən sistemlərin arxitekturası aşağıdakı kimidir: - nterpretator -Verilənlər bazası adlanan işçi yaddaş -Biliklər bazası -Biliklərin qəbul edilməsi komponentləri - zah edici komponent -Dialoq komponenti. 76
ST FADƏ ED LM Ş ƏDƏB YYAT 1. Pospelov Q.S skusstvennıy intellekt – ocnova novoy informaçionnoy texnoloqii. M.Nauka,1988. -278 s. 2. Pospelov D.A Levitin K.E .Buduşee iskusstvennoqo intellekta . M. Nauka ,1991.- 217 s. 3. A.V.Andreyçikov, O.N.Andireyçikova. ntellektualnıe informaçionnıe sistemı. M.Finansı i statistika, 2004.-424. 4. Mübariz Sevdimalı oğlu Xəlilov . “ nformatika” Dərslik Səhifə43- Səhifə56 5. Kərimov S.Q., Rəhimova N.A. Ekspert sistemləri. Bakı: Çaşıoğlu, 2004, 176 s. 6. Kərimov S.Q. nformatika sistemləri. Bakı:Elm, 2008, 676 s. 7. nformasiya sistemləri (monoqrafiya). Bakı: Elm, 2008, s. 676 8. Cəfərnejad T. Süni intellektin inkişafı. Tehran: Şəbəkə nəşriyyatı, 2008, 9. V.Ə. Qasımov “Elm və təhsilin informasiya təminatı sistemləri” Monoqrafiya. Bakı, Elm, 2005, 116 s. 10.
V.Ə. Qasımov, K.P. Qasımova “Tədris fəaliyyətinin informasiya tələbatları”. // Təhsildə KT 2011. 11. http://www.noormags.com/view/fa/ArticlePage/315491. 12. http://artificial.ir/intelligence/attachments/3283d1285323088- icbme09_104_319309-pdf. 13.
www.boxca.com/d78vwyisdo3m/ekspert_sistemler.doc.html 14.
http://en.wikipedia.org/wiki/Fuzzy_logic. 15.
http://www.mincom.gov.az 16.
https://az.wikibooks.org/wiki/Ekspert_sisteml%C9%99r17 . 17.
https://az.wikipedia.org/wiki/Ekspert_sisteml%C9%99r 18.
http://library.unec.edu.az/2014-05-07-15-32-38/az-rbaycan-dilind/266-ekspert- sisteml-ri 19. https://az-az.facebook.com/LduKomputerElmleri/.../638577716187767 20. http://cs.bsu.edu.az/az/content/sni_intellekt_v_ekspert_sistemlr 77
РЕЗЮМЕ Любой
конкретный предмет, использующих этот участок в пределах экспертов- профессионалов на уровне программа обладает способностью принимать решение
об ограниченной области специалист Знанияи экспертная система. Экспертная система (ТЭС) интеллектуального знания, которые используют компьютерный эксперт в области решения вопросов - предмет с высокой эффективности для обеспечения программа. Такие программы, как правило, в символической форме и исследует процессы объясняет свое суждение, так и для
сферы планируется, что в этих областях способностями иметь для изучения и практическим опытом для годы не требуется специального людям предмет знания . Экспертная система принятия решения какого-либо одного или нескольких экспертов знания, которые используют компьютерные системы и формально представленных для решения вопроса. В настоящее время в фармацевтической промышленности, металлургии, химической промышленности и других отраслях, как телекоммуникации и связи различных типов применяемых в решении вопросов использования olununması и в настоящее время многие экспертные системы еще aydin информация о проблеме образования, целлюлозно-бумажной - дело, космос, промышленности , энергетики, транспорта, финансов, нефти и газа, экспертных систем
сферы применения технологии ES, гора, отмечено.
78
Summary Expert systems - any particular subject area and this area at the level of experts who used within the program are able to decide expert-professional limited. The intellectual system of (CHP) limited subject knowledge in the field of computer programs that use is highly useful for solving problems - expert. This program explains and provides the ability for people to have a special study and practical experience in these areas to explore, usually in the form of symbolic trial, and his knowledge of the subject areas that do not require for years. The use of the technology industry, the pharmaceutical industry, metallurgy, mining, chemical and pulp and paper industries, telecommunications and communications and other areas as education, transport, finance, oil and gas fields, the work of various problems in different types of (soothsaying, diagnosis, planning, building, debugging, control and supervision, instruction, interpretation) issues, and many experts on information systems currently used more celebrated aydin olununması, cosmos, denergetika experts now ES. Yüklə 0,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|