Manaf süleymanov

20 
 
«Səfa»  məktəbinin  mərtəbəyarımlıq,  səkili  mülkü  Çəmbərə  kəndində 
Qazıyev  mülki yaxınlığında tikilmişdi. 
Şəhərdə  mal  daşıyan  qoşaçarx  arabaların,  yalak  olmasın,  otuz  faizi 
Çəmbərəkənddə idi. Məhəllənin o həyəti yox idi ki, iki, üç, hətta beş qoşaçarx 
araba  olmasın.  Axşam  düşəndə  küçələrdə  qoşaçarx  arabalar  yan-yana 
düzülərdi.  Aləm  peyin  içərisində  olardı.  Çoxlu  mal-qara,  qoyun-quzu  da 
saxlanardı. Məhəllədən kənarda buğda, arpa zəmiləri vardı. 
Böyük  Çəmbərəkənd  (Lermontov)  küçəsinin  başlanğıcında  Ağa 
Qədirovun  üçmərtəbəli  mülkü  və  hamamı  yerləşir.  Binanın  birinci 
mərtəbəsində doktor Məhəmməd Rza Vəkilovun müalicəxanası  yerləşir. Cümə 
axşamları  kasıblara  havayı  baxır,  dərman  da  verirdi.  O  mülkə  bitişik 
ikimərtəbəli  binada  «Səadət»  məktəbini  açmışdılar;  sonra  başqa  yerə 
köçürtdülər. Bu məhəllədə və bütün şəhər üçün böyük əhəmiyyəti olai iki küçə 
- Vodovoznaya (Şirşov) və Kolodezna (Ağamalıoğlu) küçələri vardı. Çoxlu su 
quyusu qazmışdılar, arabaçılar su daşıyıb əhalini içməli  su ilə təmin edirdilər.    
Bu  iki küçənin yaxınlığında iki məşhur mülk diqqəti uzaqdan cəlb edirdi: biri 
doktor  Əbdülxalıq  Axundovun  sərdar  Bünyadov  küçəsilə  Mehdi  Hüseyn 
küçəsinin  kəsişdiyi  tində  ucalan  mülkü,  ikincisi  Mirzə  Fətəli  bağına  baxan 
Mironovun əzəmətli imarəti. Hər biri gözəl memarlıq nümunəsidir. 
Əylənmək  üçün  Şirvan  darvazası  qabağında  ağac  və  taxtadan  bina 
tikdirmişdilər, üstdən də suvaqlatdırıb ağartmışdılar, adını da qoymuşdular «Ağ 
klub».  Güclü  xəzri  əsən  gecələrin  birində  yanğın  düşür,  bina  yanır.  Güman 
edirdilər  ki,  qərəzlə,  qəsdən  yandırıblar.  «Ağ  klub»da  yaman  qumar 
oynayırdılar.  Dövlətli  adamlar,  qoçular  kələkbazlar  burda  yığılıb  səhərə  kimi 
əylənərdilər, tez-tez dava-dalaş düşərdi. 
«Ağ  klub»  yanandan  sonra  sərvət  sahibləri  bələdiyyə  idarəsini  vadar 
edirlər  ki,  şəhər  bağından  bir  parça  ayırıb  yay  klubuna  versin.  Binanın 
layihəsini  mahir  arxitektor  Ter-Mikelova  tapşırırlar.  O,  Monte-Karlo  şəhərinə 
ezam edilir ki, oradakı filarmoniyaya baxsın, onun layihəsi ilə tanış olsun. Bakı 
üçün  də  eynilə  belə  bir  imarətin  layihəsini  işləsin.  Deyilənlərə  görə,  Monte-
Karlo  filarmoniyasının  binası  gözəllikdə  Avropada  birinci  yerlərdən  birini 
tutur.  Binanın  meydanından  dəniz  sahilinə  doqquz  terras  -meydan  enir.  Ter-
Mikelov  səfərdən  qayıdandan  sonra  filarmoniyanın  layihəsini  hazırlamağa 
başlayır və bu işin öhdəsindən bacarıqla gəlir. 
Sadovıy  (Çkalov)  küçəsinin  Nikolayev  (Kommunist)  küçəsilə 
kəsişdiyi  yerdə  dörd  mülk  -  Yay  klubu  (filarmoniya),  Sadıqovun  evi,  Hacı 
Zeynalabdin Tağıyevin tikdirdiyi Marinski rus qız gimnaziyasının binası, bir də 
ondan  azca  aşağıda  Rotşildin  işlər  rəisi  Deburinin  order  memarlıq  üslubunda 
tikdirdiyi,  sonra  da  «Kavkazskoe  tovarişestvo»  şirkətinə  satdığı  bina  (R. 
Mustafayev  adına  İncəsənət  muzeyi)  gözəllikdə,  lakoniklikdə  bir-birilə  bəhs 
edir. 

---

21 
 
Deyilənlərə  görə,  «Kavkazskoe  tovarişestvo»  neft  şirkətinin  başçısı 
filarmoniyanın layihəsini işləyən memardan xahiş edib ki, yay səhnəsini onun 
yaşadığı mülk ilə üzbəüz tikdirsin ki, balkonda oturub çalıb-çağıranlara tamaşa 
edə  bilsin.  Bir  də  istəmirmiş  ki,  evin  qabağında  lal  divar  ucalsın.  Memarlıq 
qanununa  görə  səhnə  həmişə  giriş  qapısı  ilə  üzbəüz  olmalıdır,  yay  klubunda 
(filarmoniyada) isə əksinədir. 
Bakı  proletariatının  izdihamlı  və  uzun  sürən  tətillərindən  biri  qələbə 
çalanda,  neft  sənayeçiləri  fəhlələrlə  kollektiv  müqavilə  bağlamağa,  onların 
tələblərinin çoxunu qəbul etməyə məcbur olmuşdular. 
Milyonçular    bir-birinin      bəhsinə      çoxlu    möhtəşəm  binalar 
tikdirirdilər.  Bu  mülklər  bir-birinə  oxşamadığı  kimi,  hər  birinin  özünə  xas 
gözəlliyi var. 
Az  müddətdə  Bakıda  bir  neçə  əzəmətli  məbəd-məscid  və  kilsə 
tikilmişdi:  «Qızıllı»,  yaxud  «Aleksandro-Nevski»  kilsəsi,  «Təzəpir  məscidi», 
«Əjdər-bəy» və yaxud «Göy məscid», «Budaqov» kilsəsi, iki «Kirx» və s. 
«Qızıllı»    yaxud    «Aleksandro-Nevski»    kilsəsi    şəhərin  mərkəzində 
ucaldılmışdı.  Onun  qızıl  rənginə  çalan,  par-par  parıldayan  qübbələri  on 
kilometrlərlə  uzaqdan  görünür,  səfərdən  qayıdan  gəmilərin  kapitanları  səmti    
o  qübbələrlə  müəyyənləşdirirdilər.  III  Aleksandr  Bakıda  möhtəşəm  kilsə 
tikmək  üçün  pul  buraxır  və  şərt  qoyur  ki,  əzəmətli  və  yaraşıqlı  olmalıdır.  
Memarlar    məsləhətləşib      qərara    gəlirlər    ki,  Novı    Afon    kilsəsinə  oxşar,  
lakin  ondan    daha  üstük  bir  məbəd  tiksinlər.  Akademik  Marfeld  baş  memar 
təyin  edilir.  Novı  Afondan  çertyojların  surətini  gətizdirirlər.  Layihə  tamam 
olanda  görürlər  ki,  buraxılan  məbləğ  azdır.  Başlayırlar  «ianə»  toplamağa. 
Bakıda  toplanan  200.000  manat  ianənin  150.000  manatını  əhalinin 
əksəriyyətini təşkil edən  müsəlmanlar ödəyir. 
1888-ci  ilin  payızında,  oktyabr  ayının  əvvəllərində  imperator  III 
Aleksandr  Tiflisdən  ailəsiylə  -  arvadı,  iki  oğlu,  bir  də  böyük  məiyyəti  ilə 
Bakıya  gəlir.  Vağzal  başdan-başa  təntənəli  mərasim  üçün  xalı-xalça, 
bayraqlarla      bəzədilmiş,    hasarların    üstündə    və    birmərtəbəli    binaların  
kəlləbəndlərində  bir-birindən  bir  arşın  aralı  qoyulmuş  qara  çıraqlar  yanırdı. 
Milyonçular,  tacir  və  əyanlar  bir  tərəfdə,  yüksək  rütbəli  mülki  və  hərbi 
məmurlar digər tərəfdə, silahlı soldatlar divar kimi amadə durmuşdular. Şahanə 
qatar  stansiyaya  girir.  Az  sonra  çar  III  Aleksandr  şahanə  vaqonundan  hərbi 
libasda  düşür.  Hamı  papağını  götürür,  Tağıyevdən  başqa,  Qubernator  təkid 
edirsə, o qulaq ardına vurur.  Hacı Zeynalabdin Tağıyev ortada, qubernator bir 
tərəfində,    şəhər  bələdiyyə  rəisi    digər    tərəfində  III  Aleksandra  yaxınlaşırlar. 
Hacı  xoşamədi  deyir.  Çar  ona  papağını    çıxarmadığı  üçün  tünd-tünd  baxır  və 
soruşur:  «Çey  vı  podannıy?»  (sən  kimin  rəiyyətisən?).  Qubernator  Hacıya 
pıçıldayır  de  ki:  «ya  podannıy    vaşeqo    veliçestva»    (siz    əlahəzrətin  
təbəəsiyəm). 

---