Manaf süleymanov

26 
 
saçardı.  Göylərdə,  əlçatmaz  hündürlükdə  şairanə,  həqiqətdən  çox  xəyala 
oxşayan əsrarəngiz bir mənzərə canlanardı. 
Qübbələrin  çıraqları  alışanda  şəhərdə        yaşayan  bütün  xristianlar 
heyrətlənərdilər:  zənglər bərkdən çalınardı. 
Elə bir təsəvvür oyanardı ki, Məsihin özü, Məryəm oğlu İsa şəfəqlərə 
bürünüb ucsuz-bucaqsız boşluqlardan yeri seyr edir. 
Kilsədə  qızlar  və  oğlanlar  xor  oxuyardılar.  Çıraqların  ziyası 
pəncərələrdən qaranlıqlara süzülərdi. 
Mənzərə son dərəcə əzəmətli və gözəl olardı. 
Kilsənin  ətrafında  arxitektura   cəhətdən  diqqəti cəlb eləyən binalar 
tikməyə  icazə  verilərdi.  Lakin  «Qızıllı»  kilsədən  hündür,        ondan  görkəmli 
bina ucaltmaq olmazdı. 
Kiçik  bir  haşiyə:  Bələdiyyə  idarəsi  ötən  əsrin  səksəninci  illərinin 
əvvəlində  müsəlmanlara  təklif  etmişdi  ki,  şəhərin    mərkəzində  olan  köhnə 
müsəlman  qəbiristanlığında  bir  məscid  tiksinlər;  qərar  da  çıxarmışdı.  İşi  o 
qədər uzadırlar ki, axırda yer əldən çıxıb kilsəyə qismət olur. 
Nabat xanım Xocabəy qızı ərindən və atasından aldığı miras hesabına 
qoşa minarəli Təzəpir məscidini tikdirir. 
Nabat  xanımın  qəbiri  həmin  məscidin  eyvanında,  baş  qapının  sağ 
tərəfindədir.  Nabat  xanım  xeyriyyə  işlərinə  kömək  edirdi.  Bakı  su  kəmərini 
çəkməyə də xeyli ianə vermişdi. 
Krasnovodsk  (Səməd  Vurğun)  küçəsindəki  Göy  məscidi  Əjdər  bəy 
tikdirmişdi. Arxitektoru Zivərbəy Əhmədbəyov idi. 
Persidski  (Poluxin)  küçəsi  ilə  birinci  Qanlı  təpə  (1-ci  Sverdlov) 
küçəsinin  tinində,        Şah    döngəsindən  bir  dalan  o  tərəfdə,  hamamla  üzbəüz 
minarəsiz Axund məscidi durur. 
Bakı  şəhərinin  mövqeyi:  Limanın  sahili  Şərqdə  Zığ  burnundan 
başlayıb, qərbdə Şıx burnuna qədər 24 kilometr uzanır; bu arada onlarla körpü, 
bir neçə gəmi tərsanəsi və təmir zavodu vardı. Sahilin orta hissəsində şəhərdəki 
körpülərdən  gəmilərə  cürbəcür  mallar  -  manufaktura,  dən,  un,  taxıl,  duz,  çay, 
qənd,  kişmiş,  qaysı,  səbzə,  qoz,  fındıq,  təzə  meyvələr,  tərəvəz,  taxta,  odun, 
ağac,  dəmir,  mis,  kömür  yükləyirdilər.  Gömrükxana  və  sərnişin  körpüləri  də 
limanın bu hissəsində idi. Dadaşov qardaşları və  «Qafqaz-Merkuri» şirkətinin 
gəmi  tərsanələri,  digər  təmir  emalatxanaları,  gömrükxana,  onun  anbarları  və 
dəniz qırağındakı dükanlar da bu hissədə yerləşirdi. 
Merkuri (Şaumyan) küçəsində Tağıyev teatrının arxasında sahil boyu 
iyirmiyə  qədər  ağac-taxta,  odun  anbarı  vardı;  neçə  ildən  qalma  taxta,  dirək, 
şəlban, tir, qapı-pəncərə çərçivələri, odun satılırdı. Körpülər sahiblərinin, ya da 
şirkətin adını daşıyırdı. İmamverdi körpüsü, Adamov körpüsü və s. 
Limanın  ikinci  hissəsi  Qara  şəhərdən      başlayır,  Ağ  şəhəri  əhatə 
etməklə soltan burnuna,  Zığa qədər uzanır. Bu arada 43 körpü vardı...  Hamısı 

---

27 
 
da şəxsi adamlara  və  şirkətlərə  məxsus   idi;   bu   körpülərdən duru yanacaq - 
mazut,  neft,  benzin,  maşın  yağları  daşınırdı.  Neft  emal  edən,  təmizləyən 
zavodlar,  çoxlu  neft  anbarları,  benzin  çənləri,    kükürd  turşusu,  mis,  çuqun 
əridən və digər zavodlar, bir gəmi təmiri tərsanəsi də bu ərazidə idi. Bu arada 
gecə-gündüz  göydən  his-pas  yağar,  qara  tüstü,  boz-sarı  buxar  göy  üzünü 
örtərdi;   hətta   buradakı   qağayılar,   sərçələr,   it-pişik belə qapqara olardı. 
Damlar, divarlar da ürək sıxan qaramat rəngdə idi. Hər addımda gecə-gündüz, 
aramsız  tüstü  qaynayan  göylərə  baş  qaldırar,  yoğun,  hündür,  nəhəng  bacalar 
yerə  kölgə  salar,  dəhşətli  mənzərəni  daha  da  vahiməli  edərdi.  Hara  baxardın 
yoğun,  xırda  ölçülü  borular  nəzərə  çarpardı;  bu    borular    yerdən,  göydən, 
hasarların üstündən, divarlar boyu uzanar, göydə tağlar əmələ gətirər, bir-birilə 
çarpazlaşar,  üst-üstə  qalanardı.  İlk  günlərdə  gümüşü  rəngə  çalan  iri,  xırda, 
nəhəng  dəyirmi  çənlər  bozarıb  qaralardı.  Limanın  üçüncü,  Şərq  hissəsi  Bayıl 
burnundan başlayıb Naftalan-Bibiheybətə qədər davam edərdi; o aradakı on bir 
körpüdən  gəmilərə  qara  nöyüt,  ağac-taxta,  sement  və  mazut  yüklənər,  qış 
aylarında gəmilər təmirə dayanardı. Bu körpülərdə hər növ gəmiyə rast gəlmək 
olardı:  buxar  gəmiləri,  yelkən  gəmisi,  tanker,  minik  gəmiləri,  barkazlar,  irili-
xırdalı qayıqlar... 
Bakı  limanında  çoxlu  gəmi  vardı.  Gəmiçilik  o  dərəcədə  inkişaf 
etmişdi  ki,  Xəzər  dənizi  ilə  daşınan  yükün  illik  miqdarı  üç-dörd  milyon  puda 
çatırdı, Bakı dənizlə yükdaşımaqda Rusiyada birincilər sırasındaydı. 
Şəhərdə  məişətin  bütün  sahələrində  böyük  bir  canlanma  vardı. 
Mərkəzi məhəllələrdə Asiya ilə Avropa üz-üzə gəlib bərabər yaşayırdı. Şəhərdə 
təmtəraqlı imarət və mehmanxana adları vardı: «Metropol», «Köhnə Avropa», 
«Madrid», «Yeni Avropa», «Leon», «Təbriz», «Dvorsovıe nomera», «Marsel» 
və s. 
Bir cəhəti də qeyd etmək oxucular üçün    maraqlı olardı: tətillər elan 
ediləndən  sonra,  fəhlə  nümayəndələri  neft  sənayeçiləri  və  «Sovet  siyezd» 
rəhbərləri  ilə  əsasən  «Metropol»da,  ya  da  başqa  mehmanxanalarda  müzakirə 
aparardılar,  Səməd  Vurğun  küçəsindəki  43  nömrəli  binaya  yapışdırılmış  bir 
lövhədə 
oxuyuruq: 
«Bu 
mülkdə 
(sabiq 
«Dvortsovıe 
nomera» 
mehmanxanasında) 1917-ci ildə oktyabrın 15 (2)-də proletariat sentyabr ayında 
başladığı  tətildə  qələbə        çalandan  sonra  Bakı  neft  sahibkarları    fəhlələrlə 
kollektiv müqavilə bağlamışdı». 
«Şəms»,  «Mübarək»,  «İstambul»,  «İslamiyyə»,  «Novıy  svet», 
«Çikaqo»,  «Çanaxqala»,  «Tehran»,  «Novbahar»,  «Anadolu»,  «Qretsiya», 
«Dardanel» və sairə qəşəng, təmtəraqlı adlarda restoranlar, aşxanalar vardı. 
Hamam adları da qəribə idi: «Ermitaj», «Fantaziya»,«Ağa», «Sarxan», 
«Mironov», «Axund», «Qədir», «Malağan», «Toyuq yeyən». 
Mağazalara  «Cəvahir»,  «Şəşəə»,  «Fərş»,  «Əbrişim»,  «Yaqut», 
«Naznazı», «Hacı, bəri bax», «Zərxara» kimi adlar qoymuşdular. 

---