Manaf süleymanov

14 
 
Zülm 
gündən-günə 
artır,  ehtiyac,  yarıtox,  yarıac  güzəran, 
sahibkarların,  məmurların  özbaşınalığı,  hüquqsuzluq  fəhlələri  zara  gətirirdi, 
onların səbr kasaları aşıb-daşırdı. 
1903-cü  ilin  iyul  ayında  Bakı  proletariatının  məşhur,  əzəmətli  tətili 
başlayır. 50 minə yaxın tətilçi «Məhv olsun mütləqiyyət», «Yaşasın sosializm», 
«Yaşasın  hürriyyət»,  «8  saatlıq  iş  günü»,  «Məvaciblər  artırılsın»,  «həbsə 
salınmış  nümayişçilər  azad  edilsin!»  şüarları  ilə  küçələrə  çıxıb  çarizmə  və 
kapitala qarşı çıxış edir. İzdihamdan küçə və mədənlər titrəyirdi. 
Fəhlələrin  bu  əzəmətli  çıxışına  RSDFP-nin  Bakı  Komitəsi  rəhbərlik 
edirdi. 
Mədənlərin  anbarlarında,  zavodlardakı  çənlərdə  neft  aşıb-daşır,  heç 
kim neft daşımır, dənizçilər gəmilərə neft doldurmurdu. 
Şəhər  bağına  toplaşan  tətilçi  dənizçiləri  polis  qovur.  Onlar  da  gedib 
şəhər  kənarında,  sallaqxanada  yığışırlar.  Üstlərinə  atlı  kazak  göndərib  oradan 
da  qovurlar.  Hərbi  gəmilərdə  çalışan  fəhlə,  matros,  kapitan  və  mexanikləri 
gəmilərə  yük  vurmağa  vadar  edirlər.  Tətil  üç  həftəyə  qədər  sürür.  Bu  tətilin 
təsiri  nəticəsində  bütün  Zaqafqaziyada  və  Rusiyanın  cənub  şəhərlərində  fəhlə 
çıxışları başlayır. 
Bakı  şəhəri  tətil  hərəkatında  fəal  iştirakına  görə  başqa  yerlərdən 
fərqlənir, hərbi düşərgəyə oxşayır. Hökumət ağır cəza tədbirləri görüb tətillərə 
son qoymaq istəyir. Fəhlə hərəkatı getdikcə genişlənir. 
Çar  hökuməti,  əksinqilabi  ünsürlər  1905-ci  ildə  erməni-müsəlman 
qırğını  salmaqla  inqilabi  hərəkatın  səmtini  dəyişdirməyə  cəhd  edirlər.  Qardaş 
qırğınını  törədən  qubernator  Nakaşidzeni  öldürürlər.  Vəziyyət  daha  da 
gərginləşir.  Peterburqdan  daxili  işlər  nazirinin  müavini,  məşhur  cəllad  Fon 
Vanı  təcili  Bakıya  göndərirlər.  O,  stansiyada  vaqondan  düşəndə  platformalar, 
meydan və küçələr jandarm və atlı kazaklar tərəfindən tutulmuşdu. Addımbaşı 
mühafizə  dəstəsi  dayanmışdı.  Kənar  adamları  yaxına  qoymurdular.  Binaların 
damlarında  belə  soldatlar  növbə  çəkirdi.  O  ətrafda  və  Fon  Vanın  keçəcəyi 
küçələrdə gediş-gəliş və bütün nəqliyyatın hərəkəti dayandırılmışdı. 
Fon  Vanı  mühafizə  dəstəsi  araya  alıb  karetaya  qədər  müşayiət  edir. 
Atlar  küçələrdən  dördnala  çapırdı,  daş  döşəmədən  yan-yörəyə  qığılcım 
sıçrayırdı,  Voronsov  (Əzizbəyov)  küçəsindəki  4  nömrəli  mülkün  qabağında 
dayanırlar,  Fon  Van  karetadan  cəld  düşüb  binaya  girir.  Onu  qubernator  və 
bələdiyyə rəisi müşayiət edirlər. 
Evin dövrəsindəki küçələr polis və jandarmlar tərəfindən tutulmuşdu, 
O həndəvərdə də gediş-gəliş qadağan edilmişdi. 
Fon Vanın Bakıya gəlməyilə kütləvi həbslər başlanır. 
Tətilçilər  zora  zorla  cavab  verirlər.  Elektrik  stansiyasının  fəhlələri  və 
qulluqçuları  işə  çıxmırlar.  Şəhərə  işıq  verilmir.  Səhəri  gün  su  daşıyanlar  su 
daşımırlar,  süpürgəçilər  küçələri  süpürmürlər.  Faytonçular,  arabaçılar,  konka 

---

15 
 
sürənlər,  konduktorlar  işə  çıxmırlar,  ağ  neft,  şam  satanlar  dükanları  açmırlar, 
alver eləmirlər. Dalandarlar tətilə qoşulur, küçələri zibil basır. 
Soldatları səfərbər edib konkanı işə salırlarsa da sərnişin tapılmır. 
Fon Van hər gün səhər saat 9-da karetada güclü kazak və jandarmların 
mühafizəsilə  qubernatorluğa  gəlir,  axşama  qədər  tətilləri        dayandırmağa 
sərəncam  verir.  Nəhayət,  silah  və  şallaq,  zorakılıq,  zülm,  həbs  və  sürgün 
gücünə tətilləri qismən boğurlar. 
İnqilab  hərəkatını  boğmaq  üçün,  tətillər  bir  daha  təkrar  olunmasın 
deyə  1906-cı  ildə  Nikolayın  fərmanı  ilə  bir  neçə  şəhərdə  -  Peterburqda, 
Moskvada, Kiyevdə, Tiflisdə və Bakıda şəhər rəisliyi (qradonaçalstvo) yaranır. 
Martınov adında bir cəllad (qradonaçalnik) Bakı rəisi təyin edilir. Bu 
qəvi cüssəli, zəhmli, əzazil adamın rəngsiz, bozumtul, xırda gözlərindən qəzəb 
yağırdı.  seyrək,  kürən  saçları vardı.  Polkovnik  libası  geyər, çiynindən asılmış 
enli baftadan sallanan şaşkanın ucu yerlə sürünər, tez-tez çəkmələrinə məhmiz 
taxardı. Boynundan  asdığı   zağlı polad xaç  par-par  parıldayardı, polad xaçın 
çox böyük imtiyazları vardı. Martınov özü üçün xüsusi fayton  düzəltdirmişdi.  
Bu  fayton  iri  və  içi  dərin  idi.    Arxa  tərəfdə  üç  nəfər  otura  bilirdi.    Çox  vaxt 
faytonla yanaşı, piyada yeriyirdi.  Qoçular  Martınovun   adı   gələndə  zağ-zağ  
əsər,  uzaqdan  görəndə  gizlənərdilər.  Küçədə  təsadüfən  rast  gələndə  isə  yerə 
qədər  əyilib  təzim  edər,  sonra  da  qabağında  quruyub,  dirək  kimi  dik 
dayanardılar.  Qoçular  buxara  dərisindən  hündür  papaq  qoyardılar.  Martınov 
başladı  qoçu  papaqlarını  qısaltmağa.  Hündür  papaqlı  qoçunu  görəndə  yavərə 
him  edərdi;  o  da,  qoçunun  papağını  götürüb  qəmə  ilə  ikiyə  bölər,  aşağı 
hissəsini  qoçunun  başına  keçirdər,  üst  hissəsini  isə  üstünə  tullayar,  ya  da  ki, 
yerə  atardı.  Qradonaçalnik  qubernatora  yox,  birbaşa  Peterburqa  tabe  idi.  
Böyük  səlahiyyəti  vardı.  Martınov  «tətil»  və  «tətilçi»  sözünü  eşidəndə 
qəzəblənib  özündən  çıxar,  dövlətə  və  hökumətə  ağ  olanları  huşunu  itirənə 
qədər    şallaqladar,    al-qan      içində    əl-ayağına  buxov  taxıb  elə  itirdərdi  ki,  nə 
yerini bilən, nə də sorağını verən olardı. 
Tez-tez  faytonda  ayaq  üstə  dayanar  və  atları  dördnala  çapdırardı. 
Adamlar bir-birini Martınovla qorxudardılar. Şəhər rəisliyinin idarəsi Mixaylov 
- sahil (Neftçilər) küçəsi ilə Bağ (Çkalov) küçəsinin tinində (həkimlər evi) idi. 
Bir  eyvanı  qubernator  bağına,  ikincisi  isə  dənizə  baxırdı.  Özü  də  o  binada 
yaşayırdı.  Gecə-gündüz  qapısında  gözətçi  qaradovoy  dururdu.  Baş  qapının 
üstündə,  bir  də  tində  iri  qaz  fanarı  asılmışdı,  axşamlar  məhəllə  elə  çıraqban 
olurdu ki, göz qamaşırdı... 
Tətilə  yol  verməmək,  «özbaşınalığın»  qabağını  almaq  üçün  iri  neft 
sahibkarlarının  «Sovet  siezd»i  polis  xərcləri  üçün  ildə  535  min  manat  pul 
verərdi. 
Şəhər rəisliyi inqilab və tətil sözü eşidəndə bütün məsələlərə qarışır və 
tez  də  tədbir  görürdü.  Hətta  İrandakı  Səttarxan  hərəkatı  ilə  əlaqədar  Tiflisdən 

---