Manaf süleymanov

16 
 
1908-ci ilin sentyabr ayında Bakı şəhər rəisliyinə aşağıdakı məzmunda məktub 
gəlir:  «Qafqaz  canişinliyinin  aldığı  məlumatlara  görə,  Bakı  sakini  Hacı 
Zeynalabdin  Tağıyev  İrandakı  inqilab  hərəkatına  maddi  yardım  göndərir. 
Yardımı kəsmək üçün müvafiq tədbirlər görülsün». 
Həmin ilin oktyabr ayında Bakı şəhər rəisliyinə bir sərəncam da gəlir: 
«Qafqazda  inqilaba  hüsn-rəğbət  bəsləyən  bir  sıra  müsəlmanlar  İran 
inqilabçılarına  pul  və  silahla  kömək  edirlər.  Böyük  vəsait  sahibləri  olan  Bakı 
sakinləri Muxtarov və Tağıyev də həmin şəxslərdəndirlər. Canişinin tapşırığını 
nəzərinizə  çatdırmağı  özümə  şərəf  hesab  edib,  bu  şəxslərin  fəaliyyətinə  gizli 
nəzarət təyin edilməsini xahiş edirəm». 
Qalabəyi  yuxarıdakı  tapşırıqlar  əsasında  Tağıyev  və  Muxtarovla 
danışıb onları başa salır ki, Rusiya çar hökuməti İran şah hökuməti ilə dostdur. 
Belə  hərəkət  dost  İran  hökumətini  narazı  salar  və  aradakı  münasibət  pozula 
bilər. İrana yardım göstərməyi kəsmək lazımdır. 
Hacı Zeynalabdin Tağıyev qalabəyinə cavab verir ki, biz inqilabçılara 
heç  bir  kömək  etmirik.  İranda  qarışıqlıq  nəticəsində  qırılanların  çoxlu  yetim 
uşaqları,  dul  arvadları,  qoca  ata-anaları  qalıb.  Acından  ölürlər.  Xəstəlik 
gündən-günə  artır.  Biz  əlsiz-ayaqsızlara  kömək  edirik.  İslam  şəriətinə  görə  o 
zəlillərə maddi yardım göstəririk. Etməsək kafir olarıq. 
Bakı  böyüyür,  inkişaf  edirdi.  1906-cı  ildə  ağ  neft  fanarlarını  elektrik 
çıraqları ilə əvəz edirlər. Hacıbaba Aşurov Kaspi (leytenant Şmidt) küçəsində 
elektrik stansiyası tikdirib, küçələrə dirəklər basdırmaq üçün bələdiyyə idarəsi 
ilə müqavilə bağlayır. 1907-ci ildə şəhərdə avtomobil hərəkatı haqda bələdiyyə 
idarəsi qərar çıxardır. 
...Bakı  əzəmətli  inşaat  meydanlarına  oxşayırdı,  hər  yerdə  bina,  mülk 
tikilir, vışka qurulur və bunların hamısına da çoxlu tir, dirək, taxta, şalban tələb 
edilirdi. Gəmilər  Rusiyadan  ardı-arası kəsilmədən ağac daşıyırdı. 
Şəhərdə  bir  neçə  taxta-şalban  şirkəti  vardı:  Adamov  qardaşları, 
Ələsgər  Hacıyevin  kompaniyası,  Mirzəyev  firması,  Makarov  və  Sərkisov 
şirkəti və s. 1900-cü ildə şəhərdə 14 nəhəng odun anbarı, 106 neft  şirkəti, 16 
neft kəməri, 56 mexaniki emalatxana vardı. 
Əsrin  əvvəlində  Hacı  Zeynalabdin  Tağıyevin  toxuculuq  fabriki  işə 
düşür.  O  burada  fəhlələr  üçün  məscid  və  onların  uşaqları  üçün  xüsusi  məktəb 
tikdirir  və  iki  növbədə  dərs  deməyə  öz  xərcinə  müxtəlif  yerlərdən  müəllimlər 
dəvət  edir,  eyni  vaxtda  fəhlələrin  savadlanması  üçün  axşam  kursları, 
dərmanxana və tibb məntəqəsi açır. Dəyirman tikdirir. 
Fabriki işə salmaq o qədər də asan  başa gəlməmişdi. Altı il ağır əmək 
sərf  edilmişdi,    5.000.000  manat  qızıl  pul...  Təkcə  fabriki  tikdirməyə  icazə 
almaq üçün ətək-ətək pul xərclənmişdi. Rus toxuculuq sənayesinin kralı hesab 
edilən  Morozov  başda  olmaqla  nəhəng  fabrikantla  üz-üzə  gəlib  mübarizə 
aparılmışdı.  Onlar  pambıq  tarlalarının  Bakıya  yaxın  olmasını  nəzərə  alıb 

---

17 
 
məhsulun  ucuz  tamam  olmasından,  İran,  Türkiyə,  Türküstan  bazarının  əldən 
çıxmasından  qorxur,    rəqabətdən  narahat  idilər.        Qafqazın    özündə  bezin 
qiyməti  birdən-birə  neçə  dəfə  ucuzlaşırdı.  Bu  hesabdan  Yaxın    Şərq  və  Orta  
Şərq,  müsəlman  aləmi bazarlarında da eyni vəziyyət təkrar olacaqdı. Fabrikin 
dəzgahları İngiltərədən gətirilmişdi. 
Buxara  əmiri  əhvalatdan  xəbərdar  olanda  Tağıyevə  təklif  etmişdi  ki, 
gəl  fabriki  Buxarada,  ya  da  Səmərqənddə,  Xivədə  tik,  nə  qədər  pambıq  lazım 
olsa təmin edərəm. Hacı Zeynalabdin onun təklifini rədd edib demişdi ki, bizə 
fabrikin  məhz  Bakıda  olması  sərfəlidir.  Peterburqda  Yermolov  adında  ali 
rütbəli  bir  əyan  fabrikin  tikilməsinə  icazə  verilməsinə  çox  kömək  etmişdi. 
Fabrik işə düşəndən sonra təxribatçılar gecə vaxtı yanğın törətmişdilər. Fəhlələr 
əl-ələ  verib  çox  çətinliklə  yanğını  söndürə  bilmişdilər,  mal  və  avadanlıq 
xəsarəti olmuşdu. Bu fabrik  Rusiyada dövrünün  ən  müasir texnikası ilə təchiz 
edilmiş  müəssisələrdən  biri    idi.  Buraya    Avropadan    2.500  maşın  və  dəzgah 
gətirilmişdi.  Fabrik  ildə  otuz  milyon  arşın  bez  buraxacaqdı.  Bu  əmtəəni  o 
zamankı pula çevirdikdə qızılla 1.700.000 manata bərabər idi. Fabrikin inşasına 
1.600.000 manat xərc qoyulmuşdu. Bu fabrik o zaman Rusiyada mövcud olan 
29 toxuculuq fabrikindən biri,    Azərbaycan  sənayesi  üçün  isə yeni sahə idi. 
Təkcə  Bakıda  yox,  o,  ümumiyyətlə  Qafqazda  yeganə  və  ilk  parça  toxuculuq 
fabriki idi.  Çox təəssüf ki,  bu  fabrikə  yalnız bez buraxmağa icazə  verilmişdi. 
Mərkəzi Rusiyadakı    toxuculuq    fabrikasının     sahibləri qoymamışdılar ki, 
çit  və  digər  parçalar  buraxılsın.  İstehsal  olunan  parça  ilk  illərdə  Qafqazda, 
Türküstan da və İranda satılırdı.    Lakin üç-dörd il keçəndən sonra müsəlman 
məmləkətlərində  ölülərin  dəfni  üçün,  Ərəfə  libası  üçün  Məkkəyə,  həcc 
ziyarətinə gedən zəvvarlar, Kərbəla və Xorasan ziyarətinə yollananlar Tağıyev 
fabrikinin bezini alırdılar ki, onu müsəlman fəhlə və ustaları toxuyur, pakdır. 
XX əsrin    əvvəlində Bakıda  200-dən çox irili-xırdalı zavod və  fabrik 
vardı. 
Çox  dövlətli  olmasına  baxmayaraq  bu  şəhərin  küçələrində  hələ  də, 
neft  fanarları  yandırılırdı.  Bir  neçə  mərkəz  küçəsində  elektrik  işığı  vardı: 
Nikolayev  (Kommunist)
*
;  Velikoknyaz  (Zevin),  Olkinski  (Caparidze), 
Torqovıy (Nizami), Telefonnı (28 Aprel)... Bir də bulvarda. 
Elektrik  stansiyası  fəhlələri,  küçə  fanarlarını  alışdıranlar  tətilə 
qoşulanda  şamqayıranların,  şam  satanların  bir  də  ağ  neft  satan  dükançıların 
bazarı gur olurdu, yaman pul qazanırdılar. 
Bakı  bələdiyyə  idarəsinin  keçmiş  baş  memarlarından  Zivərbəy 
Əhmədbəyov  deyirmiş  ki,  Bakı  öz  inkişaf  sürətinə  görə  dünyada  yeganə 
şəhərdir. 
                                                           
*
 Mötərizələrdə küçələrin indiki adı  göstərilir. (Red.) 

---