Manaf süleymanov

22 
 
Hacı Zeynalabdin öz bildiyini deyir: «Ya podannıy Russkoy imperii». 
III  Aleksandr  vağzaldan  keçib  meydana  enir  və  şahanə  karetaya 
oturur. 
III  Aleksandrın  şəhərdən  keçmə  mərasimini  şəxsən  görmüş  bakılı 
dülgər Mütəllib kişi maraqla nəql edirdi: 
Padşahın  gəlməyinə  üç  gün  qalmış  carçılar  küçələrə  düşüb  car  çəkə-
çəkə şəhər əhlinə xəbər verdilər ki, əlahəzrət şəhərimizə varid olacaq. 
Vaxt  çatanda,  camaat  səhər  tezdən  çarın  keçəcəyi  Balaxanı  (Basin) 
küçəsinə, Quba (Füzuli) meydanına və Bazar (Hüsü Hacıyev) küçəsinə gəlir. O 
vaxt  həmin  küçələr  birmərtəbəli  binalarla  əhatə  olunmuşdu.  Vağzaldan,  ta 
keçmiş müsəlman qəbiristanına qədər yolboyu küçələrə, meydana xalı-xalçalar 
döşəmişdilər.  O  tay,  bu  taydakı  alçaq  binaların  damlarında  qara  çıraqlar 
qoymuşdular,  hamısı  da  yanırdı.  Hər  iki  tərəfdə  səkilərin  qırağında  soldatlar 
durmuşdular;  tüfəngləri  hazır  saxlamışdılar.  Camaat  isə  soldatların  arxasında, 
qabaqda  ruslar,  dal  tərəfdə  başqa  millətlər  dayanıb  həyəcanla,  maraqla  çarın 
gəlməyini  gözləyirdilər.  Bir  də  gördük  ki,  uzaqdan  padşahın  qızıl-gümüş 
bəzəkli  karetası  gəlir.  Quba  meydanına  səmt  götürmüşdü;  karetanı  daldan  atlı 
kazaklar,  yanlardan jandarmlar  müşayiət edirdilər. Camaat  da arxada yeriyirdi 
Birdən  bir  nəfər  qoca  müsəlman  kişi,  əlində  də  məşəl,  mühafizə  dəstələrinə 
baxmayaraq,  karetanın  qabağına  atılıb  başladı  meydana  tərəf  qaçmağa, 
İmperatoru müşayiət edən kazaklar atlarını məhmizləyib, bir anda məşəlli qoca 
müsəlmanı araya alıb tutdular. 
Bu  mənzərəni  karetadan  görən  imperator,  atları  saxlatdırdı,  əmr  etdi 
ki, məşəlli qosanı yanına gətirsinlər. 
Qoca  diz  çöküb  təzim  edir,  əlindəki  ərzi-halı  çar  uzadır.  O  da  kağızı 
dilmanca  verib  nə  yazıldığını  xəbər  alır.  Mətləbdən    hali  olanda,  çarın 
dodaqları qaçır, gülümsəyir, yavərinə  nə  isə tapşırır. Qocanı buraxırlar.  Sonra 
məlum olur ki, qocanın oğlu sözünə baxmır, onu incidir, xərclik vermir. Oğlan 
şəhər  dumasında  qulluq  sahibi  idi.  Rəvayətə  görə  çar  əmr  edir  ki,  kişiyə 
oğlunun rütbəsindən bir pillə yüksək çin - ad verilsin  ki,  oğlan  onun sözünə  
qulaq  assın,  üzünə  qayıda  bilməsin,  sözündən    çıxanda    atası    qanunla    onu 
cəzalandıra bilsin. 
Kareta köhnə qəbiristan tərəfə yönəldi. 
Qəbiristanı  təmizləyib,  kilsə  binası  üçün  özül  qazmışdılar.  Ətrafdakı 
alçaq binaların üstü tamaşaçılarla dolu idi. 
Kareta yaxınlaşanda əhali əl çaldı. III  Aleksandr qabaqda, dalınca iki 
keşiş karetadan düşüb özülə endilər. Keşişlərin hər biri çara qızıldan balaca bir 
kərpic  verdi.  Eyni  zamanda  başladılar  mərasim  duası  oxumağa,  Çar  qızıl 
kərpicləri  şahanə  sincab  mantosunun  ətəyilə  silib  öz  əlilə  özülə  qoydu.  Bakı 
milyonçuları  da,  hərə  öz  adına  layiq  qızıl  doldurulmuş  mücrünü,  qapaqlı  mis 
qabı  və  taxta  qutunu  imperatora  verdilər  ki,  özül  dəfinəsinə  qoysun.  III 

---

23 
 
Aleksandr  verilən  hədiyyələri    və  inşaat  tarixi  yazılmış  sicili  də  bünövrəyə 
qoydu.  Keşişlər  avazla  ucadan  dua  oxudular.  Bənnalar  özül  divarını  hörməyə 
başladılar. 
Səhəri  gün  carçılar  bəziləri  piyada,  bəziləri  dəvə  üstündə,  küçə  və 
bazarlarda gəzib car çəkdilər ki, camaat, eşidin və agah olun, eşitməyənlərə də 
xəbər  verin,  padşah  dustaqlara  mərhəmət  edib,  bağışlayıb.  Özü  Kömürçü 
meydanı  ilə  Quba  meydanı  arasındakı  mərkəzi  həbsxanaya  gedib  dustaqları 
azad edəcək. Tamaşa etmək istəyənlər dustaqxana qabağına gələ bilərlər. 
Camaat  səhər  tezdən  qazamat  qabağında  idi.  Mən  də  getmişdim. 
Cavan  vaxtım  idi,  kənarda  dayanıb  tamaşa  edirdik.  Atlı  kazakların  araya 
aldıqları  çarın  karetası  gəlib  qazamatın  dəmir  darvazası  qabağında  dayandı. 
Padşah düşdü, zəhmli, yekəpər və kürən adam idi. Pişik gözü kimi parıldayan 
gözlərindən    od  yağırdı.  Yanındakılara  əlilə  nə  isə  işarə  etdi.  Nəhəng  dəmir 
darvazanı    açdılar.  Dustaqları    bir-bir  Qanlı  təpə  (I  Sverdlov)  küçəsinə  
buraxmağa    başladılar.  Qorxa-qorxa  yeriyən    dustaqlar  ikiqat  əyilib  özlərini 
mümkün  qədər      divar  tərəfə    verirdilər.  Görünür,    padşahın  qəzəbli  görkəmi, 
zəhmi onları lərzəyə salmışdı. 
O gün mollalar böyük mərhəmətinə görə camaatı məscidlərə yığıb dua 
oxuya-oxuya  çara  təşəkkür  edir,  özünə  və  ailəsinə  cansağlığı,  taxt-tacının  yüz 
illərlə  bərqərar  olmasını  diləyirdilər.  Bu  əhvalatdan  bir  ay  keçməmiş, 
jandarmlar  evbəev  düşüb  çar  tərəfindən  buraxılmış  dustaqları  asi  adlandıraraq 
təzədən tutub qazamata saldılar. 
Üçüncü  gün  çar  ailəsiylə  neft  mədənlərinə  tamaşaya  gedir. 
Milyonçular  çarı  Sabunçu  stansiyasında  duz-çörəklə  qarşılayırlar.  Bir  neçə 
yerdə  bəzəkli,  tağlı  darvazalar  qurulmuşdu.  Darvazalardan  birini  mədən 
avadanlıqlarından  qayırmışdılar.  Möhtərəm  qonaqlar  Nobel  qardaşlarının  neft 
anbarlarına,  sonra  Şəmsi  Əsədullayevin  neft  vuran  stansiyasına  və  güclü  neft 
verən üç buruğa tamaşa edirlər. Bir buruğun qabağında fontan zamanı quyudan 
çıxan daşları üst-üstə qalamışdılar. Daşların yer altından qaz gücünə çıxmasına 
adam inana bilmirdi. Əlahəzrət kanat üsulu ilə qazılan bir quyuya da baxır. 
Camaat və fəhlələr qonaqların qabağına çıxır. 
Neft  milyonçuları  imperatoru  və  onun  ailəsini  qəbul  etmək  üçün  iki 
yerdə xüsusi çadır - pavilyon qurmuşdular. 
İmperator onu müşayiət edənlərlə əvvəldən iki yerdə - Avropa və Şərq 
üslubunda  düzəldilmiş  çadırların  birincisinə  girir.  Oturandan  sonra  çadırın 
ətəklərini qaldırıb, fontan vuran quyunu nümayiş etdirirlər. Çay içib, şirniyyat 
yeyə-yeyə  fontana  maraqla  tamaşa  edirlər.  Sonra  da  İransayağı  bəzədilmiş 
ikinci  çadıra  gedirlər.  Qiymətli  xalı  və  xalçalardan  tağlı  girəcək  qurulmuşdu. 
Darvazadan  çadıra  qədər  yerə  bahalı,  nadir  xalı,  kəbə  və  xalça  döşəmişdilər. 
Çadırın içərisi ipək zər-ziba parçaları ilə bəzədilmişdi. 

---