Manaf süleymanov

12 
 
«Şimal  bankı»,  «İran  bankı»,  «Rus  sənaye  ticarəti  bankı»,  «Dövlət  bankı», 
«Tacirlər bankı» və s. çoxlu maliyyə-kredit şirkətləri qurulur. 
Maliyyə, iqtisadi və ticarətlə əlaqədar olan və təbəələri Bakıda işləyən 
dövlətlər  -  İngiltərə,  Almaniya,  Fransa,  İran,  Türkiyə,  İsveç,  Norveç  və 
başqaları şəhərdə konsulxana açırlar. 
1884-cü  ildə  neft  sənayeçiləri  «Sovet  siezd»  təsis  edirlər.  Bu, 
Rusiyada  iri  burjuaziyanın  ilk  təşkilatlarından  biri  idi.  Bu  təşkilat  sahibkarın 
haqqını  hökumət  qarşısında  qoruyur,  müdafiə  edir  və  hökumətlə  bir  yerdə 
fəhlələrə,  əməkçilərə  divan  tuturdu.  «Sovet  siezd»  neftə  aid  bütün  məsələləri 
müzakirə  edib  qərarlar  çıxardır,  «Neftyanoe  delo»  jurnalını    nəşr  edir,  öz 
xoşuna yox, fəhlələrin tələbi ilə çox məhdud miqdarda kitabxana,    məktəb   və   
xəstəxana,    şəfaxana açırdı.   «Sovet siezd» nəhəng şirkətlərin, inhisarçıların 
əlində güclü təzyiq aləti idi. «Sovet siezd»ə altı il Nobel, ondan sonra 1890-cı 
ildən  1916-cı  ilə  qədər,  26  il  «Kaspiyskoe  tovarişestvo»  şirkətinin  sədri 
Kukasov qardaşları başçılıq edir. 
Hacı  Zeynalabdin  Tağıyev  beş  nəfər  kənardan  gələn  sərmayədarla 
1887-ci ildə şirkət yaradır, şəhərdə konka yolu çəkməyə başlayırlar. 
Bu yol 1892-ci ildə işə düşür, nəqliyyat aləminə böyük yenilik gətirir. 
Səhmdarlar şirkəti konkanı işlətmək üçün Hacı Mustafa Rəsulova icarəyə verir. 
Konkaya  adətən,  iki  at,  yoxuş  olan  küçələrdə  isə  üçüncü  atı  da  qoşurdular. 
Konkanın  şəhər  içindəki  marşrutu  bu  qayda  ilə:  Seyid  Mirbabayev  (Azneft) 
meydanından  başlayıb  sahil  (Neftçilər)  küçəsilə,  İran  tacirlərinin  dükanları 
qabağından  ötüb,  Mixaylovskiyə  (Zevin),  oradan  da  Merkuri  (Şaumyan) 
küçəsinə  dönərdi.  Əzəmətli,  çoxmərtəbəli    binalar,  təmtəraqlı    adlar    daşıyan  
bəzəkli  mağazalar,    pasajlar,  restoran,  lokanta  və  mehmanxanalar  yerləşən 
kübar  məhəllələrinin  dad  tərəfindən    keçib    Marinski    (Karqanov)    küçəsinə  
burulur,  Malağan  (Xaqani)  küçəsinə  qədər  gedib  həmin  küçə  ilə  Bolşoy 
Morskoya  (Kirov  prospekti)  keçir.  İki  məhəllə  ötüb  Telefonnı  (28  Aprel) 
küçəsinə  girib,  Vağzal  (Puşkin)    küçəsilə    davam  edib,  sonra    da    Balaxanı  
(Basin)  küçəsilə  Quba  (Füzuli)  meydanına    çatır,    Bazar  (Hüsü  Hacıyev)  
küçəsilə davam edib Qəssabbazarla (Yefimov Saratovtsev küçəsi ilə) üzüaşağı 
enir,  Voronsov  (Əzizbəyov)  küçəsinə    dönür,  coğrafiyaşünas,  «Məktəb» 
jurnalının sahibi və redaktoru Qafur Rəşad Mirzəzadənin mətbəəsi qarşısından     
ötüb    Qurubağ  qabağından  Vrankel  (Əliheydər  Qarayev)  küçəsinə,  oradan  da 
Olkinski (Caparidze) küçəsinə keçib, Mixaylovski (Zevin) küçəsi, oradan sahil 
(Neftçilər)  küçəsilə  gedib  Mirbabayev  (Azneft)  meydanına  çatır  və  dövrəni 
tamamlayırdı. 
Vağzaldan  əks  istiqamətə  konka  yolu  yenə  Telefonnı  (28  Aprel), 
Bolşoy  Morskoy  (Kirov  prospekti)  və  Malağan  küçələrilə  uzanır.  Sonra  sağ 
tərəfə burulub Marinski (Karqanov) küçəsilə Qəssabbazara dönür, Bazar (Hüsü 
Hacıyev)  küçəsinə  qədər  gedir  (o  aradakı  dik  yoxuşda  konkaya  üçüncü  at 

---

13 
 
qoşardılar),  ordan  da  Quba  (Füzuli)  meydanı,  sonra  da  Balaxanı  (Basin) 
küçəsilə vağzala, Puşkin küçəsinə çatıb dairəni tamamlayırdı. 
İki  cür  -  həm  yay  konkası,  həm  də  qış  konkası  vardı.  Qış  konkası 
şüşələrlə bağlı, yayınkı isə açıq olardı. 
Konkanı  icarə  edən  Hacı  Mustafa  Rəsulovun  şəhərdə  bir  neçə 
karvansaray,  mülk,  mehmanxana  və  ticarət  kontoru  vardı.  Karantini  (Həzi 
Aslanov) küçəsindəki dağılmaqda olan Qasımbəy məscidini o, təzədən tikdirib 
bərpa etdirmişdi. 
Qara şəhər və Ağ şəhərə, bir də Bayıla da konka işləyirdi. 
Bakıda konka ilə bərabər digər nəqliyyat vasitələri vardı. Minlərlə at, 
araba, qazalaq, fayton, kübarların karetaları, bir də tək-tək avtomobil... 
...Bakı  təzadlar  şəhəri  idi,  bir  yandan  qızıl  sel  kimi  axıb  varlı 
adamların  seyflərinə,  sandıqlarına,  banklara  dolur,  xaricə  göndərilir,  digər 
tərəfdən  də  bir  loxma  çörək  üçün  özünü  oda,  gözə  atan  adamlar  gündə  on-on 
dörd saat işləyirdilər. 
Şəhərdə  sənətkarlar  ordusu  yaranırdı:  quyuqazanlar,  dartayçılar,  neft 
təmizləyənlər,  arabaçılar,  qırçılar,  tuluqçular,  neft  daşıyanlar,  nöyüt 
mədənlərindəki  çalalarda  yığılmış  nefti  və  dəniz  qırağında  su  üstündəki  nefti 
şəlpəynən  yığanlar  -  cındırçılar,  gəmiqayıranlar,  kapitanlar,  mexaniklər, 
çəlləkqayıranlar, bənnalar, şamtökənlər... Fanar və şamdan qayıranlar, suvaqçı, 
xarrat, faytonçu, furqonçu, dəmirçi, çilingər, rəngsaz, dülgər, tornaçı, daşkəsən, 
daşyonan, dəmiryolçu və onlarsa digər sənət sahibləri... 
Əvvəllər  nefti  mədənlərdən  çəlləklərdə      daşıyırdılar,  eyni  zamanda 
tuluqlara  doldurub,    dəvələrə  yükləyib,  qəzalara,    kəndlərə  və  hətta  uzaq 
ölkələrə də yollayırdılar. 
Arabaçılar gecə-gündüz mədənlərdən zavodlara, şəhərə neft daşıyırdı. 
Bakı dönüb olmuşdu çəllək emalatxanası. Məhəllələrdə, döngələrdə, küçələrdə, 
həyətlərdə  minlərlə  çəlləkqayıran  emalatxana,  çirkli  su  çalaları  vardı.  Üfunət 
aləmi bürüyürdü. Mığmığ və qara milçək əlindən tərpənmək olmurdu. Sabunçu 
vağzalının  qabağından  başlayıb        Quba  (Füzuli)  meydanına  qədər  Bondarnı 
(Dmitrov)  küçəsi  uzanırdı.  Küçənin  o  tay-bu  tayı  emalatxana  və  çirkli  su 
çalaları ilə  dolu idi.  İş axırda  o  yerə  çatdı  ki,  bələdiyyə  idarəsi çəlləkxanaları 
şəhərdən çıxarmaq barədə    qərar qəbul etdi. Həmin qərara əsasən, on beş gün 
ərzində şəhərdə bir dənə də olsun çəlləkçi emalatxanası qalmamalı idi. 
XIX  əsrin  axırında  Hacı  Zeynalabdin  Tağıyevin  məsləhətilə  neft 
daşıyan  gəmilərin  sahibləri  birləşib  şirkət  yaratdılar.  Tağıyevin  özünün  də 
ticarət, yük və sərnişin gəmiləri vardı. 
1900-1902-ci illərdə Mərkəzi Rusiyada quraqlıq üzündən aclıq düşür, 
minlərlə  acyalavac  Bakıya  axışır;  işsizlər  ordusu  yaranır,  cinayət,  macəraçılıq 
həddini  aşır,  hökumət  orqanları  15.000  ac  sərgərdanı  zorla  gəmilərə  doldurub 
geri qaytarır. 

---