Manaf süleymanov

8 
 
Ev  sahibi  gecələməyimizi  xahiş  etdi.  Mən  məmnuniyyətlə  qalardım, 
amma M. Piqulevski səhər tezdən şəhərdə olmalı idi, vacib qulluq işi vardı. O, 
Bakıya  tək  qayıtmaq  istəsə  də  vicdanım  qəbul  etmədi.  Ev  sahibinə  təşəkkür 
edib gecə saat 11 -də yola düşdük. 
Neapol  solfatorundan  da  üstün  olan  Bakı  solfatoru  Atəşgahının 
yanından keçib Bakıya qayıdırdıq.» 
Bakı  quberniya  mərkəzinə  çevriləndən  sonra  əhalinin  sayı  gündən-
günə artır, kənarda, qalanın ətrafında, pərakəndə halda olan xırda məhəllələrin 
arasına yeni məhəllələr, Fortştat salınır. Qalanın dənizə baxan hasarını dağıdıb 
daşlarını isə salınmaqda olan sahil küçəsinə döşəyirlər. Hasarın qalan hissəsini 
dağıtmaq istəyəndə bundan Tiflisdə Qafqaz canişini xəbər tutur, qədim şəhərin 
daş zirehi alayarımçıq qalır. 
Bakının  ilk  memarlarından  biri  -  Qasımbəy  Hacıbababəyov  olub.  O, 
şəhəri  böyük  ustalıqla  planlaşdırıb,  məhəllələri  elə  layihələşdirib  ki,  rus  və 
Avropa  şəhər  salan  memarları  heyran  qalıblar.  Relyefi,  yerin  topoqrafiyasını, 
dərə-təpə  olmasını  nəzərə  alıb,  küçələri  pilləvari  şəkildə  planlaşdırıb.  Məşədi 
Mirzə  Qafar  adında  başqa  bir  memar  da  binaları  ilhamla,  ustalıqla 
layihələşdiribdir. O, ömrünün otuz ilini bu nəcib sənətə həsr edib. 
Qara  qızıl  diyarı  Bakının  şöhrəti  bütün  dünyaya  yayılır.  Varlanmaq 
üçün  dünyanın  bir  çox  sənət,  peşə  sahibləri  buraya  axışırlar.  Məşhur 
mühəndislər,  memarlar,  alimlər,  kimyagərlər,  texnoloqlar,  inşaatçılar  Bakıda 
mənsəb və dövlət sahibi olurlar. 
Bakı  nefti  təkcə  Azərbaycanın  yox,  bütün  Qafqazın  dirçəlməsinə 
güclü təkan verir. Neftlə əlaqədar əyalətin siması dəyişir, iqtisadiyyatı yüksəlir. 
Uzunluğu 520 kilometr olan Tiflis-Bakı dəmir yolu az bir müddətdə çəkilir və 
1883-cü  ildə  işə  salınır.  Şəhərdən  Sabunçu  və  Suraxanı  mədənlərinə  26 
kilometr  uzunluğunda  dəmir  yolu  il  yarıma  (1878-ci  ilin  axırı  1880-ci  ilin 
əvvəli) çəkilib qurtarır. 
1870-ci ildən başlayaraq şəhərdə inzibati və ictimai müəssisələrin sayı 
artır. Quberniya və münsiflər məhkəməsi təsis edilir. 
İyirminci  əsrin  ilk  illərindən  başlayaraq  Bakıya  varlılar  və  ziyalılar 
gələrdilər,  məşhur  vəkillərin  çıxışlarına,  sual-cavablarına qulaq asardılar. Tez-
tez  Peterburqdan,  Moskvadan,  Tiflisdən,  Kiyevdən  məşhur  vəkillər,  böyük 
qazanc  məqsədilə  Bakıya  köçərdilər.  Vəkillərdən  Makinski,  Bek,  Qarabəy, 
Şatunovski,  Əlimərdanbəy  Topçıbaşev,  Fətəli  xan  Xoyski,  Maklakov, 
Zamaslovski  və  bu  kimi  vəkillərin  çıxış  etdikləri  salona  girmək  mümkün 
deyildi. 
Ən  maraqlı  məhkəmə  prosesi  vəkil  Qarabəyin  iştirak  etdiyi 
mühakimələr  olurmuş.  Bakılılar  ona  «Ayını  ağladan  Qarabəy»  ləqəbi 
qoymuşdu. O, arıq, ucaboydu, geyimi də adi idi: şalvar, arxalıq, üstündən nazik 
toqqa -təkbənd, çuxa, başında karton  üstə  mahud çəkilmiş  drabi, ya da  ki, adi 

---

9 
 
buxara  dərisindən  papaq  olardı.  Qıvrım  saçları  üz-gözünə  tökülərdi.  Ağıllı 
gözləri  vardı.    Olduqca  sakit,    xoşrəftar...    Yumorla    danışardı.  Tiflisin  və 
Bakının  vəkilləri  biləndə  ki,  tərəf  müqabilləri  Qarabəy  olacaq,  həmin  işdən 
boyun    qaçırardılar.  Bütün  dövlət  qanunlarını,  maddələrini  bir-bir,  senat 
qərarlarını,  nazirlər  sovetinin,  ədliyyə  nazirliyinin,  prokurorluğun,    müqəddəs 
senod    prokurorluğunun  hökm,  təklif  və  sərəncamlarının  il  və  ayını, 
nömrələrini əzbərdən bilirdi. 
Adlı-sanlı vəkillərin hərarətli, emosional, patetik, insani hisslərə güclü 
təsir  edən    gurultulu  çıxışlarından  sonra  Qarabəy    xitabət    kürsüsünə  qalxar, 
çuxasının  yaxalığını  düzəldər,    papağını    götürüb  sağ  əlinin  arıq,    uzun  
barmaqları    ilə  kürsünün    kənarına  vurub  sözə  başlarmış:  «Cənablar, 
dediklərinizin hamısını eşitdik, nitq atəşin idi, soşğun idi, lakin mülki kodeksin 
filan  maddəsi,  ona  əlavə  senatın  filan  tarixli  (ayı,  ili  və  hətta  gününü  qeyd 
etməklə)  qərarına,  ədliyyə  nazirliyinin  filan  tarixli  sərəncamına  əsasən  bu  iş 
belə həll edilməlidir. 
Qarabəy danışdıqca müqabil tərəfin vəkili, vəzifə sahibləri kodeksləri, 
sərəncam,  qərar,  tapşırıq  və  göstərişləri  axtarıb  tapmaq  üçün  tələsə-tələsə 
cildləri vərəqləyirdilər. 
Salonda  olanlar  bu  sadəgeyimli,  təvazökar  vəkilə  hörmət  dolu 
nəzərlərlə  baxar,  məsələnin  necə  həll  ediləcəyini  maraqla  gözləyərdilər;  hamı 
onun hafizəsinə, məntiqinə heyran qalardı; xeyirxahlar da, bədxahlar da. 
Qarabəyin,  Qafqaz  canişini  Voronsov-Daşkovun  Balaxanıda  öz 
mədəni ilə qonşuluqdakı Yetim Hacı Yusifin «Baba bostanı» sahəsini zəbt edib 
hasara  alandan  sonra,  yeri  necə  məharətlə  dala  almağını,  yağlı  tikəni  sərdarın 
boğazından  bağırda-bağırda  çıxarmağını  uzun-uzadı  tərifləyib  öyünürdülər: 
«Zarafat deyil, Qarabəy ayını ağladan mığmığdır». 
Əhvalat  belə  olmuşdu:  «Baba  bostanı»nı  hasara  alandan  sonra  yerin 
sahibi  Yetim  Hacı  Yusif  vəkil  tutub  işi  məhkəməyə  verməyi  qərara  alır  və 
şəhərdə vəkil qalmır ki, müraciət etməsin. Elə ki, vəkil müqabil tərəfin Qafqaz 
sərdarı  olduğunu  eşidirdi,  o  saat  bu  işdən    boyun    qaçırırdı;  hələ  bəziləri 
eyhamla,  zarafatla  deyirmiş  ki,  bu  ayı  ilə  bir  çuvala  girmək  kimi  bir  şeydir, 
adamın üz-gözünü cırmaqlayar, qarnını yırtar, boğar, çətin işdir, arxası Nikolay 
padşaha bağlıdır. 
Axırda mülk sahibi Yetim Hacı Yusif gedir Qarabəyin yanına, yalvarır 
ki, əl mənim, ətək sənin, əlimi kəs, amma ətəyini üzmə. 
Qarabəy  razılaşır,  birbaşa  Peterburqa  (indiki  Leninqrad)  yollanır,  üç-
dörd  ay  əlləşəndən  sonra  Bakıya  senat  komissiyası  ilə  qayıdır.  Komissiya 
üzvlərini  mindirir  iki  faytona,  aparır  düz  Balaxanıya  -  hasara  alınmış  yerin 
qabağına.  Komissiya  üzvləri  yoldan  ötən  müsəlman,  rus,  erməni  və 
yəhudilərdən soruşurlar ki, bu yerin adı nədir? hamı cavab verir ki, Yetim Hacı 

---