Ma qs ud ha c I y e V

102
BİRİNCİ KİTAB
(r.d.  настроение) -   əhval,  pirinsip  -   prinsip,  dumit  (r.d.  думать) -  
düşünmək,  traqidi  (r.d.  трагедия)  -   faciə,  fantazi  (r.d.  фантазия)  -  
fantaziya,  arşin  -   arşın,  vərs  (r.d.  верста)  -   vers,  qiram  -   qram, 
dəsətin  (r.d.  десятина)  -   desyatin  (hektarın  onda  biri),  kilo  -   kilo, 
kilomitir -   kilometr,  mitir -  metr,  put -  pud,  kəpik  (r.d.  kopeyka) -  
qəpik,  santimitir  -   santimetr,  hiktar  -   hektar,  qurom  (r.d.  гром)  -  
ildırım,  vəspəlini  luqkix  (r.d.  воспаление  легких)  -   ağciyərin 
soyuqdəyməsi,  tif  -   tif,  dizintirin  (r.d.dizinteriya)  -   yatalaq 
(xəstəliyi),  panus  -   йагш  ağrısı,  çuxutkə  (r.d.  чахотка)  -   vərəm, 
ənkinə  (r.d.  ангина)  -   boğaz  ağrısı,  qulay  -   quşay  (r.d.  гуляй- 
кушай)  -   qonaqlıq,  ziyafət;  dinrojdeni  (r.d.  деньрождения)  -   ad 
günü,  qasmanaft  (r.d.  космонавт)  -   kosmonavt,  traxturist  (r.d. 
тракторист) -  traktorçu və s.
Maraqlıdır  ki,  birbaşa  rus  dilindən  söz  alınması  hadisəsi  tat 
dilində  olduğu  kimi,  başqa  yazısız  İran  dillərində  də  vardır. 
Məsələn,  İşkaşim dilində  "bruk"  (rusca  "брюк"),  "hapravlen"  (rusca 
"направление"),  "vıçer"  kimi  sözlər vardır1 ki,  bunlar bilavasitə rus 
xalqı ilə mədəni  və iqtisadi əlaqələr nəticəsində mümkün olmuşdur.
Tat dili  leksikasmın böyük bir qismini də bütün İran dillərində 
deyil,  yalnız  bir  neçəsində,  o  cümlədən,  tat  dilində  işlənən  sözlər 
təşkil  edir,  məsələn:  "xari"  -   yer,  "kələhə"  -   böyük,  "qey"  -   çox, 
"lokmin"  -  birdən,  "dirink" -  (tamam) boş,  "tünük" -  xörək,  "dahar" 
-  dağ,  "çüm"  -   göz,  "vir birən"  -  itki,  "astaran"  -   almaq,  "birar"  -  
qardaş,  "təlü " -  tikan və s.
Əlbəttə,  bu  sözlərdən,  məsələn,  "cüm"  İşkaşim  dilində  -  
"com",  "qəy"  sözü -   "qay",  "birar"  sözü  Kilək dilində -  "brar"  və s. 
şəklində  işlənsə də,  heç  də onların tat sözü olmadığı demək deyildir. 
Eyni  sistemli  dillər  üçün  bu  hal  çox  təbii  və  qanunidir  və  həmin 
sözləri  tat  dilinin  öz  sözləri  saymaq  olar.  Çünki  bu  sözlər  həmin 
dildə tam hüquq qazanmış leksik vahidlərdir.
1 T.H.Paxalina, göst.  əsəri, səh.  187,21, 245
AZƏRBAYCAN  TATLARININ  DİLİ
103
SADƏ SÖZLƏR1
Avaz -   yenə,  astara -  ulduz,  ataş  -  od,  afta -  günəş,  aftaran -  
düşmək felindən  "düşdü",  alat -  1. paltar;  2.  yorğan-döşək,  atnburun
-  armud,  ardic -  ələk,  ambar -   1. çox;  2.  ambar;  arakərə -  çay,  bə’li
-  gilas,  büsk  -   şiş  (kabab  bişirmə),  bəyə -  buz,  vamas -   şiş  (yara), 
var -  külək,  variş -  burun  (orta f.d.  "voina"),  vini  -  burun  (oıta  f.d. 
vinik), vəs-bəs (orta f.d.  vas),  vəlk -  yaıpaq (orta f.d.  valk),  v ə lə n d - 
hörümçək, qaqlə -  kuzə, qəjqun -  qazan, qəmqəl -  qab yuyan, qəlaq
-   qarğa,  qəbəq  -   alın,  qir  -   dağ  (Avesta  dilində  "qairi",  sanskrit 
dilində  qiri  -   dağ),  dar  -   ağac  (Midiya  dilində  də  həmin  mənada 
"daru"),  dahar  -   qaya,  düşmə  -   bulaq,  dərzən  -   iynə,  döü  -   div, 
dumar  -   kürəkən,  niştə  -   səhər  tezdən,  kürdə  -   böyrək,  kəbə  -  
xalça,  kədək  -   balaq  (camış  balası),  kəmrə  -   təzək,  may  -   ana, 
nimdər -  nalça,  qənşəl -  qənşər, qabaq,  ko -  öküz,  süxən,  kaf -  söz, 
muqli  -   yumruq,  məsən  -   bülöv,  cə’  -   zibil,  cihin  -   xırman, 
xacamaz -  qoz,  xiyə -  kürək,  xari -  yer,  xo -  yuxu,  usdum  -  əısin, 
usdan  -   hamilə,  türax  -   çarıq,  öüşə  -   meşə  (Kİ.f.d.  d-də  bişe), 
öüsinə -  nağıl, öiirəz -  iməcilik,  zangu -  üzəngi, zuhun -  dil, zunə -  
açar, joju//cocu -  kirpi  və s.
DÜZƏLTMƏ SÖZLƏR
Asbandak  (M.)  -   üzəngi,  asbaxun  (M.) -  ilxı,  asbares  (M.)  -  
cıdır meydanı,  poqabi  -  ayaqqabı,  qoyişgəh  -  qəyişgəh  (qayış  yeri)
-  bel,  binlo -  bin  (önqoşma)  +  lo -  bu  tərəf,  bonl  -   bon  -  bon  (ən- 
qoşma)  +  lo  -  o  tərəf,  vəxizundən2 -   durğuzmaq  (və  +  xisundən  -
1 Kitabın həcmi  imkan  vermədiyi  üçün  burada  və bundan  sonrakı  leksik bölmələr­
də geniş  izahata varmadan ancaq dil materiallarını sadalamaqla kifayətlənəcəyik.
Bir  sıra  sözlərin  və  bu  sözün  əvvlində  olan  "və"  (Məs,  vəxi  -   dur,  əmr 
formasında, tək və s.  müasir fars dilində  "bər xiz"),  pəhləvi  dilində  "var” şəklində 
olmuşdur.  Göründüyü  kimi  ,  bu  hissə  tat  dilində  öz  qədim  formasını  indi  də 
saxlayır.

---

104
BİRİNCİ KİTAB
yatırtmaq  sözündən),  vəçuqundan  -  cırmalamaq  (çəqundən  -  qatla­
maq  sözündən),  vədərən -  itələmək  (və  +  dərən -  vermək),  vakazi- 
rən  -   bulaşmaq  (va  +  kaziıən -  bulanlıq),  vəküftən -  götürmək,  va- 
çarundən  -   yıxmaq,  vəşmərdən  -   söymək,  vaburan  -   əhatə  etmək, 
vaqundən  -   soxmaq,  vəkəşirən  -  oxşamaq  (kiməsə),  varzərə1 -   kü­
ləkdöyən,  vəıəvurd saxtən2 -  fürsəti  əldə etmək,  vəxiştən -  durmaq, 
varaftəıən  -   toxunmaq,  vaıistən  -   yağmaq,  vayistən  -   istəmək,  va­
sal3 -  bahar.
Bu  söz  şəkil  və  mənaca  daha  qədim  görünür.  Birinci  hissə 
"va"  ("baz",  "vaz")  şəklində  (məs. Tehran  dialektində  "açmaq"  mə­
nasında)  qalır.  "Sal"  sözü  də  "il"  deməkdir.  Beləliklə,  “vasal”  sözü 
hərfən  "ilin  başlanğıcı",  "təzə  il"  mənasını  verir.  Bu  sözün  birinci 
hissəsində  olan  "va"  ,hətta  Azərbaycan  dilinin  Bakı  dilaktinə  də 
daxil  olaraq  həmin  mənada  işlənir.  Məs.:  Varəncil  -   təzə  əncil 
sözündə olduğu kimi.
Varəndə  -   yağıntı,  vagaştən  -   qayıtmaq,  vərəzə  -   yoxuş, 
vəcəyistən  -   oynamaq,  vəkəndəgar  -   ata  (hərf,  əkən),  qərdxun  -  
borclu  (qəıd  -   borc;  xund,  xundən  -   oxumaq,  çağırmaq 
məsdərindən),  qulpə  -   bərk  pendir  (adətən,  sulu  şorun  içində  olan 
bərk  tikələrə  deyilir,  qulp  -   az.  sözündən  olub  əl  ilə  götürülən,  ələ 
gələn  mənasında),  daxsirən -  islanmaq  (da+xsirən -  fars  dilində  xi- 
sidən  -   islanmaq  sözü  ilə  müqayisə  et),  dakosundan  -   yandırmaq, 
dəküftən -  geyinmək,  dəzərən -   1.  sancmaq  (gülü və ya sancağı  ya­
xaya);  2.  vurmaq,  vəzərən  -   asmaq,  döşündən  -   soxmaq,  itiləmək; 
dürəhün  -   dudkeş,  ənəştə  -   səhər,  əzini  -  belə,  əzəlmun  -  bizimki, 
əzəlşmun  -   sizinki,  əyəlkəri  -   uşaqlıq  (sifət),  əssuvar  -   süvari 
(əs+suvar, müq. et həmin mənada qəd.  f.d.  əsbar), birarzərə -  qardaş 
oğlu, əncirən -  doğramaq,  əıkuhun -  ərköyün, mərəko -  inək və s.
1  "Avesta"  dilində  "vata"  -   külək.  Mazandaran  dialektində  "va".  Bax:  B.Dom. 
Göstərilən  əsəri,  səh. 66. Kiləkcə isə "var".
2 Azərbaycan dilinin Təbriz ləhcəsində "bələbürd eləmax".
3 Fars d. bir sıra isim və isimdən düzələn nitq hissələrində, həm də məsdər və 
köməkçi feldə "d" tat dilində "r"-ya çevrilir.  Məs.:  f. Dud -  tat. durə (tüstil), 
budən -  birən (olmaq), didən -  dirən (görmək)
AZƏRBAYCAN  TATLARININ  DİLİ
105
MÜRƏKKƏB SÖZLƏR
Afta  bitmiş  birə  -   günbatan,  afta  vərmarəyi  -   gündoğan,  bə 
çığatay  kəşirən -  ciddi  haqq-hesaba çəkmək,  var dərən -  çevirmək, 
vir  birən  -   itmək,  sərxunə  (Məd.)  -   bulaq,  kal  zərən  -   çağırmaq, 
maypiyər -valideyn  (ata-ana),  şəruz  -   gecə-gündüz,  nükbəhər -  
nübar  (meyvə),  xaykərk -  yumurta,  xuvargil  -  bacılıq  və  s.
OMONİMLƏR
Fonetik cəhətdən  eyni  səslənərək müxtəlif mənalar ifadə edən 
leksik  vahidlər  kimi  tat  dili  omonimləri  bu  dilin  öz  kök  sözləri  va­
sitəsilə  yarandığı  kimi,  ya  eynilə,  ya  da  cüzi  fonetik  dəyişikliklə 
Azərbaycan  dilindən  bu  dilə  daxil  olmuş  alınma  sözlər  hesabına 
əmələ gələrək müxtəlif semantik mənalar ifadə edirlər.
Azərbaycan  dilindən  tat  dilinə  keçmiş  omonimlər  o  qədər 
çoxdur ki,  onları  ayırmağa ehtiyac yoxdur.
Omonimlər  əksərən  fonetik  cəhətdən  təsadüfən  oxşar  və  ya 
eyni  olan  sözlərdir və  bunlar hətta dilin müxtəlif nitq hissələrinə  də 
aid ola  bilər.  Məs.:  tat  dilindəki  “zön”  sözü  omonim kimi  aşağıdakı 
mənaları  verir:  1.  qadın, arvad;  2.  “zərən” -  vurmaq məsdərinin əmr 
forması olan  “zən” -  vur kimi  və s.
Orə  -   1.  (isim)  avara (iki  illik  kəlçə);  2.  toyuğun  başqa  yerdə 
yumurtlaması, az.d.  “avara”  sözündən.
Subi -   1.  ağ rəng, 2.  gözdə ağ pərdə, titə
Ağa -1 . cənab, ixtiyar sahibi; 2. kişi adı (az. d. eynilə)
Yavani -   1. sulu xörək; 2. süd məhsulları, ağartı, az. d. yavanlıq
Sübrə  cigər  -   1.  ağciyər,  tənəffüs  orqanı  (isim);  2.  qorxaq, 
cəsarətsiz (sifət)
Azad -   1. çətinlik,  əsarətdən xilas olma (isim); 2. kişi  adı  (xü­
susi isim,  az. d. eynilə)
Əynə -   1.  güzgü,  əksi  göstərən cisim  (isim);  2.  qadın  adı  (xü­
susi isim)

---