86
BİRİNCİ KİTAB
Şəçiraği - gecə işıq verən böcək, tatca şə+çiraq - gecə çırağı
deməkdir.
Yuxarıdakı misallar bu qarşılıqlı təsiri qeyd etmək üçün kifa
yət qədər əsas verir. Göründüyü kimi, Azərbaycan dilinin müxtəlif
dialekt və şivələrində (dialektizmlər), xüsusilə Bakı və Quba dia-
lektlərində işlənən bu sözlərin leksik tərkiblərinin mühüm bir hissə
si tat və tat dili vasitəsilə başqa dillərdən daxil olmuş sözlərdir.
Azərbaycan dialektologiyasmda, demək olar ki, tədqiq olunmamış
bu sahənin (qarşılıqlı təsirin) xüsusi tədqiqata ehtiyacı vardır.1
TAT DİLİNDƏ ƏRƏB ALINMALARI
Ərəb dilindən tat dilinə alınmaların əksəriyyəti (bunlar əsasən
isimlərdir) bu dilin dəyişməz, sabit leksik vahidləridir və birbaşa
ərəb dilindən deyil, əsasən Azərbaycan və fars dillərindən tat dilinə
keçmişlər. Onları leksik-qrammatik və leksik-semantik mənalarına
görə təsnifləndirsək bu alınmaları “ixtisasları üzrə” aşağıdakı
qruplara bölmək olar:
1. Ev əşyaları, təsərrüfat və məişət vasitələri bildirən ərəb
leksik alınmaları: qumaş - parça, qəfəs, təsbih, zülhan - təsbeh,
qələm - qələm, zənbil - zənbil, kətan - kətan, kürsi - stul, kəlbətin
- kəlbəti, luğum - atın luğumu, lə ə f - yorğan, mal - 1. əşya, mal; 2.
parça; 3. heyvan, nəl - nal, neft - neft, surot - şəkil, səbu - sabun,
səhət - saat, sadaf -1 . sədəf; 2. düymə, əhəng - əhəng, çilit - buz,
xəz - xəz (dəri), nəlbəki - (çay) boşqabı, şəm - şam və s.
2. İnsanların sənət, əxlaq zahiri görkəmi, davranışı və şai
rəyə aid leksik alınmalar: vəkil - 1. rəhbər, böyük; 2. vəkil, qəhbə
- fahişə, qərib - özgə diyarlı, qəssab - qəssab, insan - insan, əsir-
1 М.И.Гаджнев. Конажкендский товор татского язька. Автореф. Канд. Дисс.,
Баку, 1966, стр. 21; M.İ.Hacıyev. Tat dilinin Qonqakənd ləhcəsi, Bakı, 1971,
səh. 104. Son vaxtlar İlham Tahirov bu məsələyə - Azərbaycan ərazisindəki İran
dillərinin Azərbaycan dilinə təsiri məsələsinə dair namizədlik dissertasiyası mü
dafiə etmişdir. Bax: Tahirov İ.M. Azərbaycan dilinin Şərq qrupu dialekt və şivə
lərində İran mənşəli almma sözlər. Namiz. diss. avtoref, Bakı, 1994. Azərbaycan
EA İ. Nəsimi adma Dilçilik institutunun kitabxanası.
AZƏRBAYCAN TATLARININ DİLİ
87
yesir - əsir (alınmış adam), luti - fırıldaqçı, ləqəb - ləqəb, laqlaq -
laqqırtı, dəllal - alverçi, qəbür - qəbir, nadinc - dəcəl, sail - evlən
məmiş, ərə getməmiş, ölən, səhəb - sahib, fələ - fəhlə, fəqir - fağır,
əvam - avam, filan - filankəs, həmbal - hambal, xalq - xalq, cəllad
- cəllad, cayil - 1. cahil; 2. cavan, xəncəl - xəııcəl, şahid - şahid,
şair - şair, ərüs - gəlin, əziz - əziz, xalə - xala (ana bacısı), xolu -
dayı (ana qardaşı), əmlə, amu - əmi, əmə - bibi və s.
3. İslam dini və onun m ərasim ləri ilə əlaqədar olan ərəb
alınm aları: qiyamət - qiyamət, din - din, mələk - mələk, lənət -
lənət, nəsib - tale, qismət - qismət, ruh - ruh, sədəqə - sədəqə, səla-
mət, rəhm - rəhm, insaf - insaf, təbə - 1. tövbə, həlal - halal, həram
- haram, cun - can, əhd - əhd, əzrayil - əzrail, şükür - şükr; ədat -
adət, əcəl - əcəl, ümür - ömr, axirət - axirət və s.
4. “zam an”, “vaxt” məfhumu bildirən ərəb alınm aları: axir
- axır, vədə - vədə, qədimi - qədim, köhnə, dör - dövr, zaman - za
man, döcdəcə - bir an, məhəl - vaxt, məcal - macal, səbəh - sabah,
səhər - səhər, təhdi - tələsik, zühr - günorta, xəlbət - xəlvət, əvəl -
əvvəl və s.
5. Yer, m əkan, tikili və s. bildirən ərəb alınm aları: vatan -
vətən, vilayət - vilayət, ölkə, qala - qala, dinyo - dünya, məhəllə -
məhəllə, meydun - meydan, təruq - yol, mərəkə - dalaşma, vuruş,
mühkəmi - istehkam, minarə - minarə, tukun, maqazin - dükan,
mağaza, eyvan - balkon, eyvan, həyət - həyət, taraf - tərəf, səmt -
səmt, salam (dərəyi) (Q.) - koridor, şəh ə r-şə h ər, aləm - aləm.
6. Heyvan m əfhum u bildirən ərəb alınm aları: meymun -
meymun, çə - 1. balıq; 2. çirk, heyvun - heyvan, əqrəb - əqrəb.
7. Yas və toy m ərasim ləri ilə bağlı olan ərəb alınma söz
ləri: qəbür - qəbr, yas - yas, kəfən - kəfən, meyit - meyit, mehr -
mehr, zaval - ölüm, zaval, təlaq - talaq, ərsi - toy, mehriyə - nişan
da ana südünün haqqı (qız anasına), təbəq - xonça.
8. İnsanın fiziki, ru h i, əxlaqi keyfiyyətlərini bildirən ərəb
alınm aları: ərəq - 1. tər; 2. araq, bəxil - paxıl, bovosil - babasil,
qəzəb - qəzəb, hürs - hirs, qəhər - qəhər, qəhmər - qənim, qəral -
qərar (sakitlik), giley - giley, qabul - qəbul, kəf - keyf, rnəhtəl -
88
BİRİNCİ KİTAB
məətəl, mətləb - mətləb, mihrubuni - mehribançılıq, razi - razı, sa-
bur - asqırıq, təmah - tamah, həsrət - həsrət, həz - həzz, həya - hə
ya, xasyət - xasiyyət, xəcələti - xəcalət, hal - hal, hərəkət - hərəkət,
həray - haray, hücat - höcət, rəhət - rahat, şək - şəkk, əyib - eyib,
aqiil - ağıl və s.
9. Təbiət və ictimai hadisələri bildirən alınma ərəb sözləri:
tufan - tufan, rəd-bərq - ildınm, bəhs - çəkişmə, mübahisə - müba
hisə, hüçat - höcət, dəva - dava, müharibə - müharibə (çəkişmə
mənasında), qumar - qumar, qalmaqal - qalmaqal, zəhmət - zəhmət,
zülüm - zülm, millət - millət, xalq - xalq, xəlayiq -xəlayiq (dəstə
adam mənasında), məclis - məclis, yığıncaq, tayfa - tayfa, tamaşa -
tamaşa, hukumət - hökümət, ərz - xahiş, ərz, ərizə - ərizə və s.
10. Mal - pul, əmtəə, ticarət, hesab və s. məfhumlar ilə əla
qədar olan ərəb alınmaları: qiymət - qiymət, bərəkət - bolluq, bə
rəkət, qədüı-qiymət - qədir-qiymət, iqrar - müqavilə, danışıq (qiy
mətdə), ziyad - çox, misqal - ölçü vahidi (qiymətli şeylərdə), dövlət
- var-dövlət, qərd - borc, nəqd - nəqd (pul), sarf - fayda, qazanc,
zaral - zərər (alış-verişdə), nişan - nişan (alverdə), əlamət - əlamət
(ölçüdə), həq - haqq, xeyr - xeyr, xəznə - xəzinə, xarc - xərc, hisab
- hesab və s.
11. Söhbət, danışıq, məktublaşma və s. məfhumları ilə əla
qədar olan ərəb alınmaları: qələt - səhv, ixtilat - söhbət, nöqül -
nağıl, məni - mahnı, masqara - masqara, zarafat - zarafat, məsləhət
- məsləhət, məsələ - məsələ, misal - məsələ, zərbül - məsəl, minnət
- xahiş, minnət - sünnət, təmənna - təmənna, məna - məna, sır -
sirr, rüsxət - rüsxət, icazə - icazə, xət - 1. xətt; 2. məktub, məktub -
məktub, xəta - xəta, qələt - səhv (yazıda), hərf - hərf, ilm - elm,
cohab - cavab və s.
12. Yemək, içmək, meyvəcat və s. ilə əlaqədar olan ərəb
alınmaları: luqmə - loğma, ərəq - araq, şərab - şərab, zələ - zəhər,
qoqal - qoğal, maşmaşun - ərik, tut - tut (ağacı), xəmir - xəmir,
xəmrə - xəmirmaya, əsəl - bal, hülbə - sarıçiçək (çay üçün), həlva
- halva, ədüs - lobya və s.
AZƏRBAYCAN TATLARININ DİLİ
89
13.
Müxtəlif məfhumları bildirən ərəb alınmalarına aşağı
dakı leksemləri aid etmək olar:
Mübarək - mübarək, bəla - bəla, vəsiyyət - vəsiyyət, qismət
- ehtiyat, ixtiyar - ixtiyar (icazə), ləzzət - ləzzət, möcüzə - möcüzə,
məhtəl - məhtəl, məlhəm - məlhəm (dərman), nəhs - nəhs, növbət
- növbə, nəsib - nəsib (tale), sələqə - səliqə, təhər - tövür, üst-baş
(adamın zahiri görünüşü), namus - namus, həyif - heyf, təəssüf -
təəssüf, xatur - xətir, xulas - xilas, havaya - havayı (pulsuz), həzur
- hazır, şək - şək, şübhə - şübhə, qərəz - qərəz, mərəz - mərəz, na-
qulay - yöndəmsiz, nacins - nacins, hərəmi - bic (uşaq), qənim -
düşmən, rəqib - rəqib, hərif - hərif, ətir - ətr, bəcəhət - çətin ki,..,
lühmə - palçıq, lühüm - lil, süfrə - süfrə, sənət - sənət, məlum -
məlum, təbəqə - mərtəbə, ləhə - bulanlıq (su), hava - 1. hava (kis-
lorod), 2. oyun, rəqs; həlbət - əlbət, ihtiyac - ehtiyac, həcət - ayaq
yolu. fal - 1. fal (taleyi yozmaq), 2. toyuğun fal yumurtası, əməl -
əməl, fəhlə - fəhlə, əmələ - qara fəhlə, nəccar - nəccar, hərrac və s.
TAT DİLİNİN YƏHUDİ LƏHCƏSİNDƏ
QƏDİM YƏHUDİ SÖZLƏRİ
Eramızın IV-VI əsrlərində sasanilərin hökmranlığı dövründə
(hətta e.ə. həxamənilər zamanında da) iran imperiyasının müxtəlif yer
lərinə Yerusəlimdən sürgün olunmuş yəhudilərin bir qismi sonralar
qədim Dərbəndə, oradan da zaman keçdikcə bir neçə ailə indiki Quba
rayonuna köçürülmüşlər, onlar öz dini adət-ənənələrini, məişət
normalarım saxlasalar da doğma dillərini unutmuş, yerli əhali ilə
ünsiyyət üçün tat dilini qəbul etmişlər. Bu onlann fiziki məhvi və ya
tam assimilyasiyasının qarşısını almaq üçün yeganə zəruri ehtiyac idi.
Sayca az olan Quba cuhudları, bəzən də dağ cuhudları (Г'opc-
кие евреи) adlanan yəhudilər daha böyük etnik qrupun əhatəsinə
düşdüklərindən normal alış-veriş və ticarət əlaqələri yaratmaq üçün
yerli dili öyrənməyə məcbur olmuşlar. İlk vaxtlar (bir neçə nəsil)
ikidillilik şəraitində yaşayan yəhudilər tədricən hətta məişətdə də öz
doğma dillərini unudaraq - bir dilliyə, bütünlüklə tat dilinə keç
Dostları ilə paylaş: |