Ma qs ud ha c I y e V

Şir -   1.  süd; 2.  şir (vəhşi heyvan)
Popuş -   1. çəkərək; 2. kök (uşaq)
Zərdə -   1.  yer kökü; 2.  sarılıq (xəstəlik)
Lö -   1.  dodaq; 2. uçurum (qaya)
Xun -   1. qan; 2. oxşayan (feli  sifət) və s.
Tat dilinin öz sözləri  ilə bərabər alınma leksemlərindən yaran­
mış omonimlərə də bu dildə təsadüf etmək olur:
Qaval -   1.  kisə (k); 2. qaval (çalğı  aləti, az.)
Divan -   1. məhkəmə  (ə); 2. divan (r., oturacaq)
Ov -   1. su (k); 2. ov (az.)
Tel -   1.  teleqram (r); 2.  sim (az.)
Mal -  1.  əşya (ə); 2.  heyvan (az.)
Qala -   1. qala (k., armud növü); 2. qala (ə)
Daq -   1. qızmar,  yanmış  (k.);  2.  dağ  (az.),  dağ,  qaya mənasın­
da və s.
SİNONİMLƏR
Tat dilində  sözlər eyni  hadisə və ya məfhumu ifadə edərək se- 
mantik  cəhətdən  bir-biri  ilə  bağlı  olan  leksik  sinonimləri  yaradırlar 
və  sinonimik  cərgə  əmələ  gətirirlər.  Tat  dilinin  semantik  cəhətdən 
bir-biri  ilə bağlı  eyni  məfhumu  ifadə  edən  sinonimik cərgəsinə  aşa­
ğıdakı  sinonimlər nümunə  ola bilər ki,  bu  da bütün tat dili  ləhcələri 
üçün  xarakterikdir.  Bu  nümunələri  verməkdə  əsas  məqsəd onlardan 
dil  materialı  kimi  gələcəkdə  həm  tədrisdə,  həm  də elmi  tədqiqatlara 
istifadədə köməklik göstərməkdir.
Varə,  rusmu,  qəyil,  riştə  -   sap,  kəndir;  mürdə,  meyit,  mi- 
to//digəıku  -   ölü;  rüftən,  vəçirən,  varavundən  -   yığışdırmaq  (evi); 
hamra,  dust,  qunaq,  aşnə,  biroril  -   dost;  üzüm,  heyzüs,  imsəhət,  iz- 
mu (yə),  hədəm -  bu  saat,  indi;  vasal, bəhər,  həmissali  (yə) -  bahar; 
dərd,  bəla,  azar,  bədmozoli  (yə) -   bədbəxtlik;  çəndək,  tən,  bədən -  
bədən; dənişirən, dirən,  vinirən (yə) -  baxmaq və s.
110___________________________________________________ BİRİNCİ  KİTAB
AZƏRBAYCAN  TATLARININ  DİLİ
111
Aşağıda tat dilinin  özünə,  öz  əsl  leksikasına,  yaxud da bu  lek- 
sikada  vətəndaşlıq  hüququ  qazanmış  leksik  vahidlərə  daxil  olan  si­
nonimlərə leksik -  semantik məna qruplarına baxaq.
“İnsan”, “Adam” məfhumu ilə bağlı olan sinonimlər:
Gədə,  kuk -  oğul 
Əyəl, fərzənd -  evlad 
Naf,  bidnə (yə) -  göbək 
Vəçənüm, oni  (yə) -  dilənçi 
Mərd, nəmə -  kişi
Zən, zənənə, mamə, dəlnə (yə) -  qadın 
Lül,  şərxuş,  məst, şorxoş (yə) -  məst 
Dəst, bazu -  əl
Niməli t, niməvundu (yə) -  naqis (adam)
Küpəz, birokər, voşir (yə) -  varlı 
Ləşkər, quşun -  qoşun, dəstə 
Dümmək, bonğuz (yə) -  qozbel 
Murdal, bilasuvar (yə) -  bulaşmış 
Çoğ, pur -  kök (adam)
Binərə, birəhnə,  tənbirəhnə -  çılpaq
Şivən, kirye -  ağlaşma
Nəçaq, nasaz, bimor -  xəstə və s.
“Əşya”,  “şey”  məfhumu  ilə  bağlı  sözlərdən  yaranmış 
sinonimlər:
Təxtə, qit -  taxta
Payə, balustun -  dirək
Bünörə,  binə, ipşi (yə) -  fundament, əsas
Nuhəvar,  tirəçu -  yelləncək
Kufarə, vorley (yə) -  beşik
Sürx, tila, tula (yə) -   qızıl
Sini, nohor (yə) -  sini
Çənqal, pəncə -  çənqal,  inğarçu (yə) -  çəngəl 
Zəhərmar, ağul, zəhər -  zəhər
Müxtəlif məfhumlu sinonimlər:
Düşpara, küşvərə, düşvərə, gürzə -  düşbərə

---

112
BİRİNCİ KİTAB
Madyan, marə əs -  madyan
Piy, kimtə (yə) -  yağ, piy (heyvanda)
Pansəbəh, pəsfərdu, pərsəba (yə) -  biri  gün
Avardən, rasundən -  gətirmək
Sok, asant,  hasant -  yüngül
Şari, niki  (yə) -  sevinc
Heyvan, heyvu, çeruvu (yə) -  heyvan
Zindəquni,  zistikəni -  dolanacaq
Əvriişüm,  dara (yə) -  ipək
Xari, zimi -  torpaq
Bəd, zubin -p is
Pişətə,  süftə -  əvvəl
Nük, tazə -  təzə
Nərdü,  sülüm, pilokon -  nərdivan 
Öüsinə, nəqül, qissə, m ə’əsi (yə) -  nağıl 
Bəxşiş, pişkəş -  hədiyyə 
Daldə,  saye -  kölgə və s.
Tat 
dilinin 
yuxarıda 
göstərilən 
özünəməxsus 
leksik 
vahidlərindən  yaranmış  sinonimlərdən  başqa,  bu  dilin  öz  sözləri  ilə 
leksik-semantik  eynilik  təşkil  edən  eyni  məfhumlu  sinonimlər  də 
vardır.  Bunlar,  əsasən,  ərəb,  Azərbaycan,  rus  və  sair  dillərdən  bu 
dilə  keçmiş  eyni  mənalı  leksik  vahidlərdən  ibarət  sözlərdir  ki, 
bunlar  da  tat  dili  leksikasımn  mühüm  bir  hissəsini  təşkil  edirlər. 
Aşağıda  tat  dilinin  özünəməxsus  kök  sözləri  ilə  başqa  dillərdən, 
xüsusilə,  Azərbaycan dili vasitəsilə alınmış  eyni  semantik mənalı 
leksik vahidlərdən yaranan sinonimləri nəzərdən keçirək:
Rast (Q.) -  düz (az.) -  doğru,  düz 
Arakərə, rükərə (Q.) -  çoy  (az.) -  çay (axan)
Xasteyi,  nükəı ə (Q.) -  söymişi (az.) -  sevgili
Qəy, ambar (Q.) -  bul (az.) -  çox
Kəllə (Q.) -  süri  (az.) -  sürü
Ləçəğ  (Q.) -  yəqluq  (az.) -  yaylıq (baş örtüyü)
Vəlk (Q.) -  vərəq (az.) -  vərəq 
Siyə (Q.) -  qara (az.) -  qara
AZƏRBAYCAN  TATLARININ  DİLİ
113
Tələrzə  (Q.) -  qizdirmə (az.) -  qızdırma (xəstəlik)
Bazu, dəs  (Q.) -  qul  (az.) -  əl
Xürs (Q.) -  oyi  (az.) -  ayı
Fərzənd (Q.) -  əyəl  (ər) -  əlad (ər) -  övlad
Nərəkə (Q.) -  buğa (az.) -  buğa
Ayağulə əs (Q.) -  ayqır (az.) -  ayğır
Şərm (Q.) -  əyib (ər) -  xəcalət
Büz (Q.) -  keçi  (az.) -  keçi
Kələzən, pirəzal  (Q.) -  qəri (az.) -  qan
Kələmərd, pirəmərd (Q.) -  qucə (az.) -  qoca
Sərsüz,  gicbəsər (Q.) əqülsüz, dəli (az.) -  dəli
Ziba (Q.) -  güzəl  (az.) -  gözəl
Çin (Q.) -  əı aq (az.) -  oraq
Çarpa, çerovo (Q.) -  həyvun  (ər.) -  heyvan
Dumor (Q.) -  kürəkən (az.) -  kürəkən
Kəlu, qurd (Q.) -  buğoz (az.) -  boğaz (bədən üzvü)
Pələng (Q.) -  qaplan  (az.) -  pələng
Xuk (Q.) -  donquz (az.) -   donuz
Xunə (Q.) -  bit (Ə.,  “beyt” sözündən) -  ev
Butə (Q.) -  kulə (az.) -  kol
Tuxum  (Q.) -  toyfe (az.) -  nasul  (ər.) -  tayfa, nəsi
Mürs (Q.) -  zulum (ər.) -  zülm
Səroncon (Q.) -  həzuri (ər., “hazır” sözündən)
Həzürluq (az.) -  hazırlıq
Bəxt (Q.) -  qismət (ər.) -  bəxt
Södəgər (Q.) -  alverçi (az.) -  alverçi
Tarik (Q.) -  zulmat (ər.) -  qaranlıq
Diivanə, cinlu, cingir (Q.) -  dəlu (az.) -  dəli
Mihmun (Q.) -  qunaq (az.) -  qonaq
Pənt (Q.) -  dügmə (az.) -  düymə
Qədminə (Q.) -  qədimi  (ər.) -  qədim
Nuboxundə (Q.) -  məktəb (ər.) -  işqulə (r.) -  məktəb
Bibinə, qirmic (Q.) -  çimdil  (az.) -  çimdik
Ambar (Q.) -  çuxlə (az.) -  çoxlu

---