Ma qs ud ha c I y e V

540
GÖRKƏMLİ TATŞÜNAS, TANINMIŞ  ŞƏRQŞÜNAS
bir  sıra  tat  nağıllarını  Azərbaycan  dilinə  tərcümə  edərək  çap  etdir­
miş,  tat nağıllarını  toplayaraq  «Düta birar»  («İki  qardaş».  Azəməşr, 
1993)  adı  ilə  tat  dilində  nəşr  etdirmişdir.  Onun  müxtəlif  tat 
şairlərinin  şeirlərini  toplayıb  çap  etdirməsi  (Bax:  «Vasal»
(«Bahar»),  Azəməşr,  1994)  tatların  mədəni  həyatında  əsl  hadisəyə 
çevrilmişdir.  Azərbaycan  şairlərinin  şeirlərindən  nümunələr  də  tat 
dilinə  tərcümə  edilərək  «Bə  aftayaz  bə  yə  cigə»  («Günəşlə  birgə») 
adı ilə çap olunmuşdur (Azəməşr,  1997).
M.Hacıyevin  rəhbərlik  etdiyi  Respublika  «Azəri»  Tat  Mə­
dəniyyət  Mərkəzi  ölkəmizdə  gedən  siyasi  hadisələrdən  də  kənarda 
qalmır,  xalqımızı narahat edən bu və ya başqa  məsələlərə  dərhal öz 
münasibətini  bildirir.  Respublikamızın  başqa  siyasi  və  ictimai 
təşkilatlan  kimi  tat  mədəniyyət  mərkəzi  də  xalqımıza  qarşı 
törədilmiş qanlı  20 yanvar faciəsi,  düşmən  təxribatlan, Azərbaycanı 
parçalamağa  yönəldilmiş  separatik  meyillər  və  şairəyə  qarşı  öz 
səsini  ucaltmış,  xəyanət  yolunu,  düşmən  dəyirmanına  su  tökmək 
cəhdlərini  qətiyyətlə  pisləmişdir.  M.Hacıyevin  mərkəzin  sədri  kimi 
bu  sətirlərin  müəllifi  ilə  birlikdə  qondarma  «Talış-Muğan 
Respublikası»  yaratmaq  kimi  bədnam  cəhdə  qarşı  imzaladığı 
bəyanat  Azərbaycanı  parçalayaraq  onu  düşmən  ayaqlan  altına 
atmaq meylinə qarşı  ilk ucaldılan qəzəb  dolu fəryad idi.  Oxucuların 
diqqətini həmin bəyanata cəlb edirik:
Respublika «Azəri» Tat Mədəniyyət 
Mərkəzinin Bəyanatı
Son  vaxtlar  Azərbaycammızı  məhv  etməyə,  bütöv  bir  xalqı 
qaçqın  və  didərginə  çevirməyə  çalışan  bəzi  beynəlxalq  qüvvələrin 
səyi güclənmişdir.  Bu qara qüvvələrin fitnəsinə uyan düşmənlərimiz 
də  fəallaşmış,  vətənimizi  tamam  zəiflədib  erməni  quldurlanm 
dəstəkləmək  üçün  əllərindən  gələni  əsirgəmirlər.  Bu  sahədə 
xalqımızın milli-etnik müxtəlifliyindən istifadə etməyə, beləliklə də, 
milli-etnik fərqlər kartını tez-tez oynatmağa çalışırlar.
GÖRKƏMLİ TATŞÜNAS, TANINMIŞ ŞƏRQŞÜNAS
541
Doğma  Azərbaycanımızın  inzibati-ərazi  bütövlüyü  respub­
likamızda  dövlətçiliyin  sabitliyi  deməkdir.  Ona  görə  də,  ölkəmizin 
erməni  tərəfindən  uzunmüddətli  elan  olunmamış  müharibəyə  zorla 
cəlb  olunduğu  bir  şəraitdə  respublikamızda  ayrı-ayrı  şəxslər 
tərəfindən  hər  hansı  siyasi  müstəqil  qurum  yaradılması  vahid 
xalqımızın 
qüvvələrini 
parçalamağa, 
bununla 
da 
düşmən 
dəyirmanına  su  tökməyə  xidmət  edir.  Vətənimizin  milli-etnik  fərq­
lərə  görə  «xanlıqlara»,  «əyalətlərə»  bölünməsinə  imkan  verilmə­
məlidir.  Ona  görə  də,  respublikamızın  bir  sıra  cənub  rayonlarını 
birləşdirən  ərazidə  Ə.Hümmətovun  başçılığı  ilə  bir  dəstə  adamın 
əsassız  olaraq  qondarma  «respublika»  elan  etmələrini  pisləyir,  belə 
bir  cəhdi  tamamilə  rədd  edir,  bunu  Azərbaycan,  Respublikasının 
Konstitusiyasının pozulması kimi qiymətləndiririk.
Həmin  məsələ  ilə  əlaqədar  Azərbaycan  Ali  Sovetinin  Milli 
Məclisinin  geniş  və  əhatəli  müzakirədən  sonra  qəbul  etdiyi  qərarı, 
xüsusilə,  Azərbaycanın  bütövlüyünün  qorunması  kimi  xalqımızın 
vahidliyi  üçün  həyati  əhəmiyyəti  olan  bu  məsələdə  Azərbaycan 
Respublikasının  Prezidenti  vəzifəsini  icra  edən  Azərbaycan 
Respublikası  Ali  Sovetinin  sədri  H.Əliyev  yoldaşın  prinsipial 
mövqeyini  bəyənir,  ümumi  vətənimizin  bütün  övladlannı  -   türkü, 
talışı,  tatı,  kürdü,  ləzgini  -   hamını  Azərbaycanımızın  bütövlüyü  və 
bölünməzliyi yolunda daha da birləşməyə çağırırıq.
/
Mərkəzin sədri; Maqsud Hacıyev 
Sədr müavini: prof. Rəfiqə Mustafayeva
17.08.1993
Bu,  vaxtında və vədəsində verilmiş siyasi bəyanat olduğundan 
dərhal  mərkəzi  orqanlarda  çap  olundu,  radio  və  televiziya  kanalla­
rında səsləndi, müxtəlif xarici dillərə tərcümə edilərək yayıldı.
M.Hacıyevin  rəhbərlik  etdiyi  bu  mədəni  mərkəz  Respub­
likamızın  ictimai  həyatında  özünəməxsus  rolunu  yerinə  yetirməklə 
xalqlarımızın  vahid  və  bölünməz  bir  ailədə  yaşaması,  qardaşlıq  və 
mehribançılığı uğrunda çalışır,  Azərbaycanın bütövlüyü və azərbay-

---

542
GÖRKƏMLİ TATŞÜNAS, TANINMIŞ  ŞƏRQŞÜNAS
cançılıq  ənənələrinin  pozulmaması  üçün  əlindən  gələni  əsirgəmir. 
Həmin  mədəni  mərkəz  əlindən  gələn  xeyriyyəçilik  işləri  də  görür: 
hərbi  hospitallarda  yatan  yaralı  əsgərlərimizə  yardım  göstərir. 
Mərkəz  atalan  vətənin  azadlığı  uğrunda  şəhid  olmuş  iki  kiçik  yaşlı 
uşağı on səkkiz yaşma qədər hamiliyə götürmüşdür.
M.Hacıyev  Azərbaycan  «Bilik»  Cəmiyyətinin  siyasi  icmalçısı 
və  mühazirəçisi  kimi  respublikanın  müxtəlif  rayonlannda  (Qəbələ, 
Göyçay,  Quba,  Goranboy,  Beyləqan,  Xanlar,  Dəvəçi,  Füzuli,  Cəbra­
yıl,  Ağdam,  İsmayıllı  və  s.) fəallar və  zəhmətkeşlər qarşısında günün 
müxtəlif aktual məsələlərinə dair dəfələrlə çıxış  etmiş,  «Azərbaycan- 
İran  münasibətləri»,  «Sovet-İran  münasibətlərində  yeni  mərhələ», 
«Yaxın  və  Orta  Şərqdə Amerika  siyasəti»,  «Orta  Şərq  və  siyasi  ma­
raqlar»,  «Əfqanıstan  bu  gün»,  «Azərbaycan-Əfqan  ədəbi  əlaqələri», 
«Nəriman  Nərimanov  və  Əfqanıstan»,  «Azərbaycan  və  İran  ədə­
biyyatında yaxınlıq və eyniliklər», «Sovet və Amerika siyasəti müsəl­
man nefti  uğrunda mübarizədə»,  «ADK-in  Xarici  siyasəti»,  «Heydər 
Əliyev  və  dövlətçiliyimiz»,  «  Heydər  Əliyevin  həyatı  əsl  nümunə 
məktəbidir»,  «Azərbaycanın  xarici  siyasətinin  konseptual  məsə­
lələri»,  «Prezident İlham Əliyevin daxili və xarici siyasəti» və s. kimi 
mövzularda  maraqlı  mühazirələr  oxumuşdur.  M.Hacıyev  mühazirə­
ləri  və  çıxışları  rayon  zəhmətkeşləri  və  ziyalılan  üçün  maraqlı 
olduğundan  onu  dəfələrlə  müxtəlif rayonlara  dəvət  etmiş,  canlı  fəal 
mükalimədən  ibarət  olan  mühazirələrinə  dönə-dönə  qulaq  asmağı 
arzulamış,  rayonlara  tez-tez  gələrək  çıxış  etməsini  xahiş  etmişlər 
(Bax: «Dalğa» qəzeti, 26 avqust,  1993-cü il).
M.Hacıyev  Azərbaycan  Yazıçılar  Birliyi,  Respublika  «Kitab» 
Cəmiyyəti  tərəfindən  dəfələrlə  rayonlara  səfərlər  etmiş,  xalqımızın 
ədəbi-mədəni həyatına dair mühüm hadisələr haqqında öz fikirlərini 
rayon  zəhmətkeşləri  ilə  bölüşmüşdür.  Onun  ədəbiyyatımızın 
bugünkü,  klassik  irsimiz,  ölməz  Nizami,  Füzuli  yubileyləri  ilə  əla­
qədar  olaraq  onların  ədəbi-mənəvi  irsinin  təbliği  ilə  bağlı  çıxışları 
yaddaqalan  olmuşdur.  Yazıçı-publisist  M.Hacıyevin  ədəbiyyatımı­
zın  tanınmış  yazıçı  və  şairləri  Söhrab  Tahir,  Əfqan  Əsgərov  (Əf­
qan),  Abbasəli  Sarovlu,  Zəlimxan  Yaqub,  Musa  Yaqub,  Əlibala
GÖRKƏMLİ TATŞÜNAS, TANINMIŞ ŞƏRQŞÜNAS
543
Hacızadə,  Əmir  Mustafayev,  Dilsuz  Mustafayev,  Vasif  Əfəndiyev, 
Teyyub Qurban, Ayaz Vəfalı  və başqaları ilə birlikdə şəhər və kənd­
lərimizə səfərləri səmərəli olmuş,  son illərdə elan olunmamış müha­
ribə  şəraitində  düşdüyümüz  siyasi-iqtisadi  və  mədəni  çətinliklərə 
şərəflə  sinə  gərən  xalqımızın  səfərbər  olunmasında  faydalı  rol 
oynamışdır.
M.Hacıyev  Azərbaycan  Ziyalılar  Cəmiyyəti  İdarə  Heyətinin 
üzvü kimi  bu cəmiyyətin  işində  fəal iştirak edir, cəmiyyətin müharibə 
cəbhəsinə  təşkil  etdiyi  ziyalı  qrupları  səfərlərində  zəhmətkeşlərlə 
vətənindən,  elindən  qaçqın  düşmüş  soydaşlanmızla  görüşlərdə  öz  sö­
zü, öz fikri ilə faydalı olmağa çalışır.
Bakı  radiosunun  təkcə  «Ədəbi  görüşlər»  proqramında dilimiz 
və  ədəbiyyatımızın  müxtəlif məsələlərinə  dair  onlarla  veriliş,  xarici 
verilişlər  redaksiyalarında  gedən  proqramlarla  Azərbaycan  dili  və 
ədəbiyyatı,  Azərbaycanda  şərqşünaslıq elminin  vəziyyəti,  Azərbay­
can  alimlərinin  yeni  kitabları,  şərqşünasların  yeni  tədqiqatları  və  s. 
haqqında  iki  yüzdən  artıq  veriliş  vermiş,  çıxışlar  etmişdir.  M.Ha- 
cıyevin  bu  çıxışları  və  radio  verilişləri  vasitəsilə  xarici  dinləyicilər 
Azərbaycan elmi və mədəniyyətinin müxtəlif yenilikləri ilə vaxtında 
tanış olmaq imkanı əldə etmişlər.
M.Hacıyevin  respublika  televiziyası  ilə  çıxışlarına  da  tama­
şaçılarımız  maraqla  baxmış,  bu  efir  görüşlərindən  bəhrələnmişlər. 
Onun  respublikamızın  ictimai-siyasi  vəziyyəti,  mədəni  həyatımızın 
bu  günü,  adət-ənənələrimiz,  Novruz  bayramı  və  onun  mərasimləri 
və  s.  ilə  əlaqədar  teleekranlardakı  çıxışları  tamaşaçıların  yadında 
qalan görüşlərdəndir.
M.Hacıyevin  yazıçı  Ə.Hacızadənin  eyni  adlı  romanı  əsasında 
müəlliflə birlikdə hazırladığı  «Təyyarə kölgəsi»  televiziya tamaşası, 
Ç.Çaplinin  eyni  adlı  romanı  əsasında  səhnələşdirdiyi  «Səhnə 
işıqlan» 
radio 
pyesi 
və 
s. 
tamaşaçılanmızın 
və 
radio- 
dinləyicilərimizin  ciddi  marağına  səbəb  olmuş  ədəbi  hadisələr 
olmuşlar.
Maqsud  Hacıyevin  yaradıcılığının  son  illərinin  məhsulu  olub 
müxtəlif  elmi,  ədəbi  məsələlərdən  bəhs  edən,  onun  əsas  elmi-

---

544
GÖRKƏMLİ TATŞÜNAS, TANINMIŞ  ŞƏRQŞÜNAS
publisistik  əsərlərindən  ibarət  “Zamanın  özü,  zamanın  sözü”  dörd- 
cildliyi  (2003-2007),  iri  həcmli  (630  səh.)  elmi-siyasi  monoqrafik 
tədqiqatı  olan  “Diplomatik  protokol  və  xarici  əlaqələr”  (2007)  adlı 
fundamental  əsəri  və  s.  kitabları  ədəbi-siyasi  mühitimizdə  əsl  hadi­
səyə çevrildi, onlar haqqında ciddi və sanballı rəylər çap olundu.
M.Hacıyev  həm  də  respublikamızda  tanınmış  tərcüməçidir. 
Onun S.Şirazi, R.Taqor, P.Etsami, X.Şahani,  A.Pəhləvan,  R.Zəryab, 
K.Xadim,  D.Pnəcşiri, 
A.Naibi, 
Q.Saedi, 
Ə.Əbhər, 
Ə.Saed, 
H.Neysan  və  s.  bu  kimi  İran,  Hind,  Əfqan  və  başqa  ölkələrin 
sənətkarlarının  əsərlərindən  tərcümələri  ilə  Azərbaycan  oxucuları 
çoxdan  tanışdırlar. 
M.Hacıyevin  Ç.Çaplinin 
«Səhnə  işıqlan» 
(«Gənclik»,  1973,  şərikli),  «Məzəli  əhvalatlar»  («Yazıçı»,  1981,  1983, 
şərikli), 
«Çilan  və 
Şeytan» 
(«Gənclik», 
1989), 
R.Taqorun 
«Əbədiyyət  nəğmələri»  («Mütərcim»,  2003)  kimi  tərcümə  kitablan 
uşaqlanmızın  və  gənclərimizin  çox  xoşuna  gəlmiş,  onlann  mənəvi 
saflığında öz müsbət rolunu oynamışdır.
M.Hacıyev istər Azərbaycanda, istərsə də onun hüdudlanndan 
kənarda  keçirilmiş  bir  sıra  elmi  və  elmi-praktik  konfranslarda, 
beynəlxalq  simpoziumlarda  maraqlı  məruzə  və  çıxışlar  etmiş, 
dilimizin,  ədəbiyyatımızın,  Şərq  xalqlan  mədəniyyətinin  müxtəlif 
cəhətlərinə  və  problemlərinə  dair  elmi  mübahisə  və  müzakirələrdə 
fəal  iştirak  etmiş,  geniş  əhatəli  biliyi  və  məntiqi  nəticəli  dərin 
mühakimələri  ilə  müxtəlif  dilli  dinləyici  auditoriyasının  rəğbətini 
qazanmışdır.  Hal-hazırda  Milli  Aviasiya  Akademiyasının  dosenti, 
Ali  diplomatiya  kollecinin  professorudur.  Müdriklik  yaşmın  tacını 
qoymuş  iftixarlı  tələbə  dostum,  tanınmış  ziyalımız,  şair,  yazıçı, 
pedaqoq,  publisist,  şərqşünas  alim,  diplomat Maqsud Hacıyev  bu  il 
tamam olan şərəfli  ömrünün 75  ilindən  sonra da öz oxucularım təzə 
əsərləri ilə hələ çox sevindirəcəkdir.
Rəfiqə MUSTAFAYEVA, 
professor
KİTABIN  İÇİNDƏKİLƏR
545
KİTABIN  İÇİNDƏKİLƏR 
Birinci kitab
AZƏRBAYCAN  TATLARININ  DİLİ 
(Fonetika,  leksika,  morfologiya, sintaksis)
BİR NEÇƏ SÖZ...................................................................................... 4
GİRİŞ.......................................................................................................9
TAT DİLİNİN FONETİKASI................................................................20
TAT DİLİNİN LEKSİKASI.................................................................. 45
Tat dilində Azərbaycan sözləri...........................................................45
Azərbaycan dilindən tat dilinə keçmiş isimlər.................................... 66
Azərbaycan dilində tat sözləri............................................................71
Tat dilində ərəb alinmalari..................................................................86
Tat dilinin yəhudi ləhcəsində qədim yəhudi sözləri............................89
Tat dilinin qafqaz (şahdağ qrupu) dillərinə təsirinə dair......................92
Tat dilində rus dilindən alinmalar.......................................................95
Sadə sözlər....................................................................................... 103
Düzəltmə sözlər...............................................................................103
Mürəkkəb sözlər.............................................................................. 105
Omonimlər....................................................................................... 105
Sinonimlər....................................................................................... 1Ю
Antonimlər....................................................................................... 118
Çoxmənali sözlər..............................................................................119
Söz yaradiciliği.................................................................................121
Tat dilindəki bəzi bitki adlarinin etimologiyasina dair...................... 128
Azərbaycan ərazisinin bəzi coğrafi adlari haqqinda.......................... 138
MORFOLOGİYA................................................................................ 143
Tat dilində isim................................................................................ 143
Təklik və qeyri-müəyyənliyin ifadə olunmasi...................................150
Təyinlə təyinolunanin yeri................................................................150
Sonqoşma və önqoşmalar.................................................................153

---

546
KİTABIN  İÇİNDƏKİLƏR
Sifətlər.............................................................................................. 168
Əvəzliklər......................................................................................... 174
Saylar................................................................................................ 182
Fellər................................................................................................. 187
Zamanlar, şəxs sonluqlari..................................................................195
Zərflər...............................................................................................208
Nidalar..............................................................................................211
Ədatlar..............................................................................................213
SİNTAKSİS..........................................................................................216
NƏTİCƏ...............................................................................................230
MÜƏLLİFİN AZƏRBAYCAN TATLARININ DİLİNƏ 
DAİR ÇAP ETDİRDİYİ MONOQRAFİYA, KİTABLAR
VƏ MƏQALƏLƏR.......................................................................... 237
MÜƏLLİFİN TATLAR  VƏ TAT DİLİ MÖVZUSUNDA  ELMİ
KONFRANSLARDA VƏ SİMPOZİUMLARDA
MƏRUZƏ VƏ ÇIXIŞLARI............................................................. 241
ƏDƏBİYYAT....................................................................................... 242
İXTİSARLAR....................................................................................... 248
TAT DİLİNDƏ MƏTNLƏR................................................................ 250
TAT DİLİ MƏTNLƏRİNİN AZƏRBAYCAN
DİLİNƏ TƏRCÜMƏSİ........................................................................ 260
TATCA-AZƏRBAYCANCA QISA LÜĞƏT.......................................270
TAT ATALAR SÖZLƏRİ.................................................................... 286
TAT DİLİ LƏHCƏLƏRİNİN MÜQAYİSƏLİ LÜĞƏTİNDƏN.......... 302
TAT DİLİNİN İRAN LƏHCƏLƏRİNDƏ
AZƏRBAYCAN SÖZLƏRİ................................................................. 321
TAT DİLİ  LƏHCƏLƏRİNDƏ MÜQAYİSƏLİ MƏTNLƏR.............. 323
B İZ İ M   B İR  V Ə T Ə N İM İZ  V A R ! ................................................................... 332
KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR__________________________________________   547
İkinci kitab
TATLARIN TARİXİ-ETNOQRAFİK OÇERKİ 
Monoqrafik tədqiqlər
ÖN SÖZ............................................................................................... 360
ТАТЛАР: TARİXİ BAXIŞ..................................................................365
ТАТЛАР MƏDƏNİ İNKİŞAF YOLUNDA........................................ 377
TATLARDA AİLƏ VƏ EVLƏNMƏ................................................... 397
TATLARDA MƏNƏVİ-ƏXLAQİ DƏYƏRLƏR................................ 430
TATLARIN MADDİ MƏDƏNİYYƏTİ...............  
 
435
GEYİM............................................................................................435
YEMƏK.......................................................................................... 440
TATLARIN İNAMLARI, İNANCLARI.............................................. 443
OLUM-ÖLÜM.............................................................................. 453
TATLARDA QƏDİM ETİQADLAR,
ATƏŞPƏRƏSTLİK QALIQLARI.......................................................468
XALQ TƏBABƏTİNDƏN NÜMUNƏLƏR,
ƏL ÖPMƏK VƏ ÇAXMAQ DAŞI......................................................481
TATLARDA NOVRUZ BAYRAMI....................................  
 
487
TATLARDA EV TİKMƏK, TƏSƏRRÜFAT QURMAQ....................493
SON SÖZ......................... ,.................................................................. 502
ƏDƏBİYYAT...................................................................................... 503
Prof. R.Mustafayeva.
GÖRKƏMLİ TATŞÜNAS, TANINMIŞ ŞƏRQŞÜNAS
5 2 4

---

Nəşriyyat direktoru
  -
 
prof. Telman  CƏFƏROV 
Nəşriyyat redaktoru -
 
Əliş AĞAMİRZƏYEV 
Texniki redaktor
  -
 
M ətanət QARAXANLI 
Korrektor
  -
 
Sabirə İSRAFİLOVA 
Operator
  -
 
Könül MUSTAFAYEVA
Çapa imzalanıb:  18.09.2009. 
Format: 60x84  1/16. Qarnitur: Times. 
Həcmi:  34,25 ç.v. Tiraj: 500. Sifariş № 70. 
Qiyməti müqavilə ilə.
Т й О г Л м а
VƏ NƏŞRİYYAT-POLİQRAFİYA 
MƏRKƏZİ
Az 1014, Bakı, Rəs