Kitab indd
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4.2. Bədii obraz, xarakter, tip və tipiklik problemi
Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanı 147 Filоlоgiya elmləri dоktоru, prоfessоr Əziz Mirəhmədov «Nəsrin şeiriyyəti» adlı məqaləsində yazır: «Ədəbi əsərlərin dəyəri heç bir zaman onun yalnız mövzusu, təsvir obyekti ilə, yaxud surətlərin peşəsi, mənəvi-əxlaqi səviyyəsi, təhsili, cəmiy- yətdə tutduğu mövqe ilə müəyyənləşmir. Əsl məsələ seçilən mövzunun, təsvir obyektinin hansı bədii qayəyə xidmət eləmə- sində, əsərin ideya-estetik pafosunda, onun oxucuya aşıladı- ğı fi kir və hissin nə dərəcədə müasir, faydalı, əhəmiyyətli, nə dərəcədə səmimi, inandırıcı, təsirli olmasındadır. Əsərin pafosu- nu, ideya-estetik dəyərini isə yazıçı mövqeyi, yazıçının həyata baxışının, bədii konsepsiyasının mahiyyəti təyin edir. Müəllifi n nə dərəcədə mütərəqqi, insani, nəcib məqsədlər izlədiyi, məqsə- dinə nə dərəcədə çatdığı burada əsas meyardır» (111, s. 190). Məhz bu baxımdan yanaşdıqda müstəqillik dövrü Azərbaycan rоmanları vətəndaşlıq mövqeyinin qabarıqlığı ilə maraq doğurur. Xüsusilə tarixi mövzuda qələmə alınmış roman örnəkləri cid- di tərbiyə vasitəsi kimi diqqəti çəkir. Tənqidçi-ədəbiyyatşünas Yavuz Axundovun doğru müşahidə etdiyi kimi: «Tarixi roman mühüm tərbiyə vasitəsidir. Gənc nəsil belə əsərlər vasitəsi ilə öz xalqının keçmişi, mübarizəsi, görkəmli şəxsiyyətlərinin həyatı ilə yaxından tanış olur, onlarda vətənpərvərlik və milli iftixar hissləri güclənir. Buna görə də tarixi mövzuya müraciət edən hər bir müəllif bu işin məsuliyyətli və şərəfl i olduğunu nəzərdən qaçırmamalıdır» (11, s. 71). Müasir Azərbaycan yazıçıları bu qayə ilə tarixi mövzula- ra müraciət etdikləri üçün onların romanları həmçinin ide- ya-məzmun çalarları ilə maraq doğurur. Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanları göstərir ki, yazı- çılar bədii sözə dərindən bələddir, ondan məharətlə istifadə etməyi bacarırlar. Bəhs olunan dövrdə bəzi istisnalar nəzərə alınmazsa, roman janrında qələmə alınan heç bir əsər həcm xatirinə böyüməmiş, artıq epizod, süjet və hadisələrlə yüklən- məmişdir. Yazıçılar az sözlə dərin məzmun ifadə etməyə üs- 148 Əhməd Sami Elaydi tünlük verdikləri üçün əsərləri sözün imkanlarından sərrast və məharətlə istifadə etmənin orijinal nümunələridir. Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanları bədii konfl ik- tin yeniliyi, özünəməxsusluğu, bənzərsizliyi ilə seçilir. Sovet siyasi rejimi dönəmində qələmə alınan bir çox romanlardan fərqli olaraq bəhs olunan illərin mövcud janrlarında yaradılan konfl iktlər süni şəkildə ağ və qara rəngdə, sinfi dəyərlər və kri- teriyalar fonunda canlandırılmamış, bütün məqamlarda həya- tın özündən, ictimai mühitin reallıqlarından çıxış edilmişdir. Romanların bir çoxunda yaradılan konfl iktlər obrazların daxi- li-mənəvi dünyasının fərqli cizgiləri ilə diqqəti cəlb edirlər. İsmayıl Şıxlının «Ölən dünyam», Anarın «Ağ qoç, qara qoç», Əzizə Cəfərzadənin «Zərrintac-Tahirə», «Eşq sultanı», Seyran Səxavətin «Nekroloq» romanlarında yaradılan konfl iktlər ori- jinallığı, ictimai mühitin reallıqları ilə diqqəti çəkir. 4.2. Bədii obraz, xarakter, tip və tipiklik problemi Məlum olduğu kimi, bədii nəsrdə obraz, xarakter, tip və ti- piklik problemi bir-biri ilə qarşılıqlı vəhdətdə olan, biri-digə- rini tamamlayan və yazıçının yaradıcılıq məharətini qabarıq şəkildə ehtiva edən məsələlərdəndir. Bədii konfl iktsiz qəhrə- manların daxili dünyası aşkarlanmadığı kimi, zəngin xarakter- lərsiz dərin bədii konfl iktlərin yaradılması mümkün deyildir. Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanlarında obraz və xa- rakter problemindən bəhs olunarkən milli xarakter yaradı- lışı məsələsinin də səciyyələndirilməsinə ehtiyac duyulur. Görkəmli yazıçı Anar «Nəsrin fəzası» adlı məqaləsində diqqə- ti milli xarakter yaradılışı probleminə yönəldərək yazır: «Milli xarakterdən danışarkən onun tərkib hissələrini nə yalnız müs- bət, nə də yalnız mənfi xüsusiyyətlərin cəmi kimi götürmək doğru deyil, əsl yazıçı üçün milli xarakter əhatəli obrazlı – Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanı 149 konkret taleyi, konkret siması, fərdi, təkrarolunmaz bioqrafi k xüsusiyyətləri, düşüncə tərzi, emоsiоnal davranışı, vərdişi, meyli, aludəçiliyi və nöqsanları olan insan obrazında meydana çıxır» (15, s. 157). Yazıçı Anarın mülahizələrində diqqəti çəkən məqamlardan biri milli xarakter yaradılışının yarımçıq, birtərəfl i şəkildə təq- diminin doğru olmaması və obraza bu cür yanaşmanın sosia- list realizmi yaradıcılıq metoduna məxsus bir cəhət kimi sə- ciyyələndirilməsidir. Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanla- rında (xüsusilə İsmayıl Şıxlı, Əzizə Cəfərzadə, Sabir Əhmədli və Anarın təhlilə cəlb olunan romanlarında) obraz və xarakter yaradılışı məsələləri bu prizmadan araşdırıldıqda nəşr olu- nan bədii örnəklərin estetik özünəməxsusluğunu aşkarlamaq mümkündür. Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanları içərisində Anarın «Ağ qoç, qara qoç»unda Məlik Məmmədli, Əzizə Cəfərzadənin «Zərrintac-Tahirə» romanında Tahirə-Qürrətüleyn, «Eşq sul- tanı» romanında yaradılan obraz və xarakterlər orijinallığı ilə diqqəti çəkir. Yazıçı Əzizə Cəfərzadənin ayrı-ayrı tarixi romanlarında yaradılmış milli xarakterlər («Gülüstandan öncə» romanında Mustafa xan, «Bir səsin faciəsi»ndə Mirzə Güllər və başqaları) daxili dünyasının özünəməxsus çalarları, mənəvi zənginlikləri ilə seçilirlər. Müəllif bir tərəfdən onları bir insan kimi canlı şəkildə canlandırmağa, digər tərəfdən milli-əxlaqi çalar və ciz- gilərin qabarıq ifadə olunmasına çalışmışdır. Filologiya elm- ləri namizədi Arif Zeynallının doğru qeyd etdiyi kimi, Əzizə Cəfərzadənin romanlarında «təsvir olunan obrazlar xarakteri- nin, daxili dünyasının bütün cizgiləri ilə təqdim edildiyindən təbii və canlı təsir bağışlayır, yadda qalırlar » (160, s. 44). Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanlarında yaranan ob- raz və xarakterlər əhatəliliyi, daxili dünyasının təfərrüatı ilə canlandırılması baxımından yadda qalırlar. Bir çox bədii ör- Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|