Kitab indd
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
144 Əhməd Sami Elaydi həm fəsillər arasındakı əlaqəni, həm də ayrı-ayrı epizodların bir-birinə üzvi surətdə bağlanmasını şərtləndirir. Burada müəl- lif iradəsinin ən yaxşı təzahürü ondan ibarət olmalıdır ki, məhz hadisələrin təbii axını pozulmasın, insanların mənəvi inkişafı əyani olaraq görülsün... Deməli, əgər forma gözəlliyindən və yüksək bədii keyfi yyətdən danışmaq lazım gəlsə, birinci növ- bədə məzmun gözəlliyindən, doğru inkişaf etdirilmiş insan xara kterindən, dürüst əks olunmuş insan münasibətlərindən, bir-birini tamamlayan hadisələr silsiləsindən danışmaq daha doğru olardı» (56, s. 37-38). Bu baxımdan, Azərbaycan nasirlərinin romanlarında forma məzmunun açılışına xidmət edir, onunla qarşılıqlı vəhdətdə gerçəkləşir. Yaranan əsərlərin bədii kamilliyi də məhz bununla bağlıdır. Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanlarının bir çoxu (İsmayıl Şıxlı, Sabir Əhmədli, Əzizə Cəfərzadə, Anar, Əkrəm Əylisli və başqalarının yaradıcılığı fonunda) «qəhrəmanların hərəkəti, fəaliyyət meydanı» (159, s. 179) kimi şərtlənən süjet xəttinin özünəməxsusluğu ilə seçilir. Təsvir olunan hadisə və əhvalatların bədii süjet ardıcıllığının qorunması, yanaşı süjet xətlərinin təsviri, süjetin xrоnоlоji təkamülə deyil, yazıçı mə- ramına tərk etdirilməsi bu baxımdan diqqəti çəkir. Filоlоgiya elmləri dоktоru, prоfessоr Qulu Xəlilov «Azər- bay can romanının inkişaf tarixindən» adlı monumental tə- dqiqatında diqqəti bədii əsərlərdə süjetin funksiyaları ilə bağlı məqama yönəldərək yazır: «Hər dövrün, zamanın özünə, mü- hitinə və xarakterinə uyğun fərqləndirici süjet xətləri olmuş- dur. Çünki süjet fakt və hadisələri deyil, müxtəlif hadisə, əhva- lat, xarakter, ziddiyyət, tale və s. süjeti doğurur, nizama salır» (69, s. 159). Tənqidçi-ədəbiyyatşünas Qulu Xəlilovun ədəbi əsərlər- də süjet xəttini hadisə, əhvalat, insan xarakterləri, konfl ikt və onun bədii həlli yolları doğurması ilə bağlı mülahizələri ilə Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanı 145 razılaşmamaq mümkün deyildir. Müstəqillik dövründə qələmə alınmış romanlar da bu baxımdan istisna təşkil etmir. Xüsusilə, Sabir Əhmədli, Afaq Məsud, Vaqif Sultanlı, Elçin Hüseynbəyli və başqa yazıçıların daxili monoloq üzərində qurulan romanla- rında zahirən süjet xəttinin olduğu nəzərə çarpmır. Başqa söz- lə, adıçəkilən müəllifl ərin əsərlərində epik təsvir, bədii lövhə və epizod əvəzinə hadisələr qəhrəmanın düşüncələrində, daxili dünyasında cərəyan edir. Professor Qulu Xəlilovun roman janrında süjetlə bağlı di- gər bir qənaəti də maraq doğurur: «Həqiqi romançı üçün əsas obyekt həyatdır, canlı insanlardır, dövrün əhval-ruhiyyəsidir. Dövrün tipik hadisələrini seçmək, ümumiləşdirmək, qruplaş- dırmaq və bütün bunları insanların «mənəvi-əxlaqi dünyasın- dan» keçirmək, maraqlı süjet ətrafında təsvir etmək sənətkar- lığın mühüm şərtlərindəndir. Süjetsiz roman yazmağa cəhd edənlər ədəbiyyat tarixində müvəffəqiyyətsizliyə uğramışlar. Çünki belə səylər roman kimi məsuliyyətli janrın parçalanma- sına, dağılmasına ... doğru aparır» (69, s. 155). Araşdırmaya cəlb edilən dövrdə Seyran Səxavət, Afaq Məsud və Elçin Hüseynbəylinin romanları vahid süjet xəttinə malik ol- mayan, daha çox süjetsiz bədii örnəklər kimi diqqəti çəkir. Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanlarında ayrı-ayrı yazı- çıların timsalında süjet xəttinin fərqli şəkildə qurulduğunu mü- şahidə etmək mümkündür. Məsələn, yazıçı Əzizə Cəfərzadənin romanları bir çox hallarda vahid süjet xətti ətrafında qurulmur. Belə ki, müəllif «oxucunu maraq içində saxlaya bilmək, ob- razların mürəkkəb inkişafında bəzən ötəri görünə bilən hərəkət və əlaqələrinə əsərin ana ideya-bədii xətti axarında yön verə bilmək» məqsədilə müxtəlif süjet xətlərini qovuşdurur (123, s. 50). Məsələn, «Gülüstandan öncə» romanında hadisələr müəy- yən bir zaman kəsimini, «Bir səsin faciəsi»ndə ayrı-ayrı epi- zodlar fonunda qəhrəmanın həyat yolunun ümumu istiqamət- lərini, Tahirə Qürrətüleynin həyatından bəhs edən «Zərrintac- 146 Əhməd Sami Elaydi Tahirə» romanında isə qəhrəmanın bütün ömür yolunu əhatə edir. Yazıçının son əsəri olan «Eşq sultanı» romanında isə Məhəmməd Füzulinin həyatının ən mühüm dövrləri qələmə alınmışdır. Adıçəkilən romanların hər birində süjet xətti təsvir olunan əhvalatlara uyğun şəkildə qurulmuşdur. Yazıçı yığcam süjet daxilində qəhrəmanlarının mənəvi aləminə işıq tutmuş, onları özünəməxsus keyfi yyət cizgiləri ilə təqdim etmişdir. Əzizə Cəfərzadənin romanlarında süjet xətti hadisə və əhva- latların axarına buraxılmamış, əsas etibarilə müəllif qayəsinə tabe etdirilmişdir. Müəllif süjet xəttini təsvir olunan mühitə və zamana uyğun olan hadisələr, obrazlar ətrafında qurmağa üs- tünlük verir. İsmayıl Şıxlının «Ölən dünyam» romanında isə süjet xətti müəyyən zaman keçidləri ilə müşayiət olunmaqdadır. Yazıçının məqsədli şəkildə reallaşdırdığı bu zaman keçidləri əsərin oxu- naqlılığını təmin etməklə yanaşı, təsvir olunan əhvalatların dra- matizmini şərtləndirir. Romanda hadisələrin inkişafında bəzən ardıcıllığın pozulması, qəhrəmanların həyat yolunun müəyyən fasilələrlə təsvir olunması süjet dağınıqlığına gətirib çıxarmır. Bu isə ordan irəli gəlir ki, İsmayıl Şıxlı rоmanın süjetini döv- rün tarixi hadisələrinin xronologiyasına uyğun şəkildə qurmağı bacarmış, ona görə də təsvir olunan tarixi zaman kəsiyində baş vermiş bütün əhvalatları süjetin ümumi həlqəsinə daxil etməyə nail olmuşdur. Zənnimizcə, bu «Ölən dünyam» romanının yük- sək bədii sənətkarlıq özəlliyi kimi dəyərləndirilməlidir. Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanlarını səciyyələndirən ən mühüm cəhətlərdən biri tipiklikdir. Dövrün ədəbi prosesi- nin təhlili göstərir ki, yazıçılar məqsədsiz, məramsız, ideya- sız, sadəcə əsər yazmaq xatirinə nə isə qələmə almamış, tipik hesab etdikləri hadisə və əhvalatları canlandırmış, oxucularını dövr və zaman üçün ciddi, əhəmiyyətli, mühüm hesab edilə- cək sosial-siyasi və mənəvi-əxlaqi problemlər fonunda düşün- cələrə çəkməyə çalışmışlar. Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|