Kitab indd
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanı 153 «Axır vaxtlar camaat bu mitinqlərə o qədər öyrəşmişdi ki, mitinq olmayanda, hamının canına bit-birə daraşırdı elə bil. Belə günlər çox adam qanıqara gəzir, durduğu yerdə dövləti söyür, ya da onu-bunu acılayır, həyatın maraqsızlığından və məntiqsizliyindən, intihar etmək həddinə gəlib çatırdılar. Bir sözlə, mitinqlər – bu məmləkətin havası, suyu, dənizi kimi, hə- yat əhəmiyyətli, vacib ehtiyacına çevrilmişdi…» (108, s. 16). Gətirilən örnəklərdən göründüyü kimi, İsmayıl Şıxlı bədii di- lin imkanlarından ustalıqla bəhrələnmiş, təsvir etdiyi hadisələri bütün canlılığı ilə əks etdirməyə çalışmışdır. Müəllifi n «Ölən dünyam» romanında bədii dilin emоsiоnallığı bütün məqam- larda hadisə və əhvalatların təsir və təlqin gücünü artıran amil funksiyasını daşımaqdadır. Romanı oxuduqca dilin gücünü, enerjisini duymamaq, ondan təsirlənməmək mümkün deyildir. Ümumiyyətlə, İsmayıl Şıxlı özünəməxsus yaradıcılıq üslubu- na malik оlan yazıçılardan biridir. O, əvvəlki əsərlərində olduğu kimi, son romanında da fərdi yaradıcılıq üslubunu, bədii dəst-xət- tini mühafi zə etməyi bacarmışdır. Ümumiyyətlə, İsmayıl Şıxlı təmkinli, soyuqqanlı üslubda yazmağa üstünlük verən qələm sa- hiblərindəndir. Müəllifi n bəhs olunan romanında bədii dil epik və lirik üslubun çalarlarını özündə ehtiva etməkdədir. Yazıçı-ədəbiyyatşünas Elçin bədii əsərlərdə dilin funksiya- sı ilə bağlı qənaətlərini ümumiləşdirərək yazır: «Əgər sənətin təzahür vasitələrini öz əhəmiyyətinə görə dərəcələrə ayırmaq mümkünsə, bədii dil birincidərəcəli əhəmiyyətə malikdir, başqa sözlə desək, bədii dil əldə elə bir amildir ki, onun səviy- yəsi, ümumiyyətlə, bədii ədəbiyyatın səviyyəsi üçün meyar- lardan оla bilər» (37, s. 47). Bəlli olduğu kimi, ədəbiyyatın səviyyəsi çox zaman bədii dil kriterisi ilə ölçülür. Bu kontekstdə yanaşıldıqda, çağdaş tarixi romanların dili və üslubu Azərbaycan tarixi nəsrinin poetik imkanlarını aşkarlamaq və üzə çıxarmaq baxımından səciyyəvidir. 154 Əhməd Sami Elaydi Çağdaş Azərbaycan romanlarının dilindən danışarkən bir məsələyə də toxunmağa ehtiyac duyulur ki, о da bədii dilin im- kanlarından bəhrələnərkən yazıçıların fərqli mövqedən çıxış etməsidir. Ayrı-ayrı romanlarda təsvir olunan mövzunun ruhu- na, məzmununa uyğun bir dil seçilməyə çalışılmışdır. Belə ki, əgər roman müasir və ya tarixi mövzudadırsa, müəllif həmin əsərin dilini dövrün ruhuna uyğun şəkildə canlandırmağa üs- tünlük vermişdir. Lakin bəzi romanlarda tarixin canlandırılmasında dil baxı- mından fərqli yanaşmalara təsadüf olunur. Belə ki, Kamal Abdullanın «Yarımçıq əlyazma» romanında Türkiyə türk- cəsindən yerli-yerində istifadə etməsi tarixilik aspetinə söy- kənir. Məsələn, müəllifi n işlətdiyi bəzi sözlərə nəzər salaq: «Çözülməyincə», «baxalım», «bulmalıyıq», «sormaq», «bul- maq», «nərəyə», «öyləmi», «əvət», «yapa bilərdi», «çocuqluq- dan», «anladar», «nə dersən», «nə derəm» (3, s. 26-27). Romanın dilində diqqəti çəkən digər məsələ isə müəllifi n Türkiyə türkcəsində olan söz və ifadələrin Azərbaycan türkcə- sinə uyğunlaşdırılaraq işlədilməsidir. Görkəmli nasir Mir Cəlal «Bədii dilimiz haqqında» adlanan çox dəyərli məqaləsində yazır ki, yazıçı «... elə bir dil ilə yarat- malıdır ki, о dil tamamilə və bütün elementləri ilə xalqa asan, anlaşılan və doğma olsun. Burada mən yalnız kəlmələri deyil, tərkib ibarə və ifadələri, habelə о dilin təbiət və quruluşunu da nəzərdə tuturam. Bu əsas tələblərə cavab verən, orijinal fərdi xüsusiyyət daşıyan yazıçının dili sağlam dildir, hərtərəfl i inki- şaf etdirilmişdir» (110, s. 295). Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanlarının dili geniş mə- nada bütün bu tələblərə cavab verir. Ona görə də ayrı-ayrı ro- manlarda bədii dil fərdi üslubun, yazı tərzinin özünəməxsuslu- ğunu, bənzərsizliyini şərtləndirən amil kimi çıxış edir. Çağdaş Azərbaycan romanlarında lirik və epik aspektlərin çox məharətlə qovuşuğu diqqətçəkicidir. Lakin bu birlik süni Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanı 155 səciyyə daşımır, hər hansı nəzəri fi krin praktik təsdiqinə yönə- lik mahiyyət kəsb etmir, təbii olaraq istedadın, mətnin özün- dən doğur. Əlbəttə, «xalis» növün mövcudluğunu düşünmək doğru deyildir, çünki bu istər-istəməz bir növdə digər növün iştira- kının inkar olunması anlamına gəlməkdədir. Azərbaycan na- sirlərinin yaradıcılığında bəzi məqamlarda lirik, bəzən isə epik aspektlərə ağırlıq verilməsi bədii niyyətin gerçəkləşdirilmə- si məramına söykənir. Lakin epizmin lirizmlə, yaxud əksinə əvəzlənməsi, biri-digərini tamamlaması yüksək sənətkarlıqla reallaşdığı üçün süni təsir bağışlamır, daha çоx ədəbi təcrübə və yaradıcılıq səriştəsi kimi mənalanır. Məlum olduğu kimi, lirizm ədəbi növ və janrından asılı olmayaraq bədii əsərin komponentinə çevrilə və özünü bü- tün sferalarda göstərə bilər. 1991-2005-ci illərdə yaranmış Azərbaycan romanlarında lirizm daha çox ayrı-ayrı lövhələr, epizodlar şəklində, həmçinin ideya-məzmun tutumunda, bəzən isə yazı tərzində özünü büruzə verir. Bu baxımdan istər müa- sir, istərsə də tarixi mövzulu romanlarda lirizmin fərqli təza- hürləri mövcuddur. Məsələn, İsa Hüseynov (Muğanna), Əzizə Cəfərzadə, Əkrəm Əylisli, Kamal Abdulla və digər yazıçıların romanları lirizmin üstünlüyü ilə qələmə alınmışdır. Bu isə on- ların yazılarına emоsiоnallıq gətirmiş, təsvir olunan əhvalat- ların təsir gücünü xeyli dərəcədə artırmasına səbəb olmuşdur. Ancaq müstəqillik dövrü Azərbaycan romanlarında lirizmə meyilliliyin müşahidə olunması fərdi üslubun özünəməxsuslu- ğunu şərtləndirən amil rolunu oynamır. Lakin bununla belə, li- rizm araşdırılan dövrün romanları üçün aparıcı elementlərdən biri kimi dəyərləndirilə bilər. 1991-2005-ci illər Azərbaycan nəsrində yazıçı təhkiyəsi- nin təbiiliyi «canlılığı, koloritliliyi, təravətliliyi» (68) Əzizə Cəfərzadənin romanları timsalında daha aşkar şəkildə özünü büruzə verməkdədir. Məsələn, aşağıdakı parçaya diqqət yetirək: Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|