M. C. Pişəvəri
Yüklə 178,67 Kb. Pdf görüntüsü
|
| www.acjiq.info
1 M.C.Pişəvəri “Xatirələr” kitabindan ) 1941 - 1945
(
Milli Nehzətdən Qabaq Azərbaycanda Siyasi Firqə və İctimai Təşkilatlar. Bütün İranda gözə dəyən siyasi hərəkatlar və ictimai təşkilatları əzib, ortadan aparmaqla bərqərar olan Pəhləvi səltənəti davam etdiyi iyirmi il müddətində 15 milyon nüfusa malik olan İran xalqları ölkənin heç bir nöqtəsində bəlli başlı ictimai bir təşkilat qurmağa müvəffəq olmamışdır. Riza xanın Azərbaycan xalqından və onun azadlığa olan əlaqəsindən həmişə nigaran olduğuna görə mərhum Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin rəhbərlik etdiyi hərəkat basdırıldıqdan sonra orada firqə naminə heç bir ciddi müəssisənin yaradılamsına imkan verilməmişdir. Hətta Süleyman Mirzənin (1300-1308-ci illərdə) (1921-1929) qurduğu zəif ictimai firqəsi belə Azərbaycanda Riza xan məmurlarının Şədid təqibi və Ələsgər Sərtibzadənin xudpəsəndliyi nəticəsində parlayıb, cəmiyyətdə mühüm yer tuta bilməmişdir. Həmin tarixdə bəzi zəhmətkeş və rovşənfikirlər vasitəsilə təşkil tapan İran Kommunist Firqəsinin Azərbaycanda təşkilatı daha çox məhdud dairədə və fövqəladə gizli fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, Təbriz şəhrbani ədliyyə rəisi Sərhəng Asif ümum İran şəhrbani rəisi Sərtib Armin əlilə pozulmuş və onun fəal üzvləri isə başqa azadixahlarla birlikdə Qəsri-Qacar həbsxanasında zendebequr edilmişdilər. Bir sözlə demək olar ki, Riza xanın süqutu və müttəfiq dövlətlərin hərbi qüvvələrinin İrana varid olduğu vaxt (1320-ci il 3 şəhrivərdə, 1941-ci il 25 avquvst) Azərbaycanda siyasət və təşkilat naminə heç bir şey yox idi. Acı təcrübələr nəticəsində Tehrana bədbinlik gözü ilə baxan Azərbaycan xalqı hətta orada Riza xan taxtdan düşəndən sonra təşkil tapan Tudə Firqəsini qəbul etməyə belə hazır olmaq istəmirdi. Cünki xalq üçün Riza xanın süqutu elə nagihanı bir surətdə qabağa gəlmişdir ki, mat və mütəhəyyir qalıb hansı yol ilə gedəcəyini təyin edə bilmirdi. O günə dək özlərini xalqa rəhbər kimi göstərməyə çalışanlara isə xalq çox pis gözlə baxırdı. Neçə gün qabaq Riza xanın məddahlığında ifrat edən yalançı pəhləvanların maskalarını dəyişib, azadixah olmaları cəmaatı iğfal edə bilmirdi. Rizaxanın tacqoyma mərasimini Azərbaycan xalqı naminə təbrik edən və bütün Azərbaycanda siyasi hərəkatları satıb kef həyatının təmininə çalışan Sərtibzadə - 20 il tamam istibdad və diktatorluq rejiminin məddahlığı ilə yaşayan Ağazadə, həmçinin azadixahlıq namından sərvət və saman qazanan- bütün macəracular mövqedən istifadə edərək xalqa rəhnəma olmaq üçün təzahürə başladıqları cəmaatın xoşuna gələn işlərdən deyildi və xalq bu kimi yalançı azadixahlara bel bağlayıb, onların dalınca gedə bilmirdi.
www.acjiq.info
2 Bu bədbəxtliyə bir də Alman casuslarının isə təbliğatını səbəb göstərmək olar. Hitlerin bərqasa fütuhatı )ilə xalqı qoruxudub, ona elə qandırmışdılar ki, Faşistlərin Şuralar İttifaqını yıxıb-dağıdıb İrana və oradan Hindistana qoşun yeritmələri günün məsələsidir. 20 il
gözübağlı halda saxlanılmış xalq bu Hizbi-Tudənin təbliğatın mənasını təbiidir ki, anlaya bilmirdi. Xüsusilə Almanın mühum amilləri olan böyük bazar dəllalları vasitəsilə Berlin radiosunun yalan xəbərlərini yaymaqla milyonlar qazanmaq istədikləri üçün xalqı öz halına buraxmırdılar. Bunların intişar verdiyi şaiyələr xalqa göz açmağa imkan vermirdi. Bu səbəblərə görə Riza xan süqutunun birinci, ikinci hətta üçüncü aylarında Azərbaycanda firqə namına heç bir ciddi iş görülməyib, Hizbi-Tudənin oraya göndərdiyi nümayəndələr də heç bir müvəffəqiyyət qazana bilməmişlər. Misal üçün Hizbi-Tudə komitəsi tərəfindən azadixah şəhidlərin qəbri üzərinə gül sancmaq üçün təşkil olunan nümayişi göstərə bilərik. Qabaqda abü- tabi ilə elan edilmiş bu nümayişdə Qəsri-Qəcr həbsxanasından təzə azad olan beş-üç nəfərdən artıq iştirak edən olmamışdı. Hətta nümayişi təşkil etməyi qərara alan əyalət komitəsi üzvləri Sərtibzadə, Ağazadə Astarayi də özlərini xalqa göstərməmişdilər. 1321-ci il mehr ayının axırlarında ittifaq düşən bu hadisə, Azərbaycan xalqının ümumiyyətlə siyasətə, xüsusən onun başında durmaq istəyən yalançı adamlar pis gözü ilə baxdığını açıb aşkara çıxaran bir həqiqətdir. 20 il davam edən irticai siyasətin nəticəsi isə başqa cür ola bilməzdi. Lakin günahların hamısını da Pəhləvi rejiminə yapışdırmaq olmaz. Çünki xarici imperialistlərin azadixahları cürbəcür hiylələrlə tora salıb oynatdıqları və onların vasitəsilə xalqı azadlıqdan məhrum edib, öz yeritdikləri siyasetlərini xalq dəfələrlə görüb imtahan etmiş olduğdan onun siyasətlərini daha sınamaq istəmirdi. O gün hizb və təşkilat namına təzahür edənlərin xalqdan uzaq olmaları da onların şüarının köhnəlməsi də kiçik maneə deyildi. 20 il ərzində təhəmmül edib, ictimadə geniş yer tutan yeni nəsl onları tanıyıb hesaba ala bilmirdi. Məşrutə hərəkatında tutuquşu kimi ağızdan-ağıza söylənilib gələn təntənəli kəlmələrin təkrarını xalq daha eşitmək istəmirdi. Mühitinin şəraitinə görə xalqın yeni arzuları, yeni amal və yeni istəkləri var idi. Köhnə siyasətçilər isə onları dərk edə bilmirdilər. Bunların bədbəxtliklərinin biri də həsadət və xüdpəsəndlikləri idi. Onlar özlərindən savayi kimsəni pəsənd etməyib (bəyənməyib), xalqı qoyun sürüsü hesab edərək, istədikləri yerə çəkib, satmağa çalışırdırlar. Cəmaat içərisində gözə çarpan təzə ərsiyə çıxmış ləyaqətli adamlar onlar üçün taun və vəbadan daha mohlek (təhlükəli) idi. Ona görə birinci günlərdən Hizbi-Tudənin əyalət komitəsindən mühkəm yapışıb, onun qapılarını bilikli, bacarıqlı adamların üzlərinə açmaq istəmirdilər. Bunlara görə yazdığımız dövrdə Azərbaycanda mühüm bir siyasi firqə meydana çıxa bilməmişdi.
Yüklə 178,67 Kb. Dostları ilə paylaş:
|