8
müəyyən ərazinin kartoqrafik təsvirini verir, xəritə və plan üzrə təhlillər
aparır, xəritədən, coğrafi məlumatlardan, statistikadan istifadə edərək
müvafiq hesablamalar aparır və nəticələrə dair diaqramlar, cədvəllər
qurur;
Azərbaycanın, eləcə də müxtəlif ölkələrin təbiəti, təbii ehtiyatları, əhalisi,
iqtisadi inkişaf meyilləri haqqında əlavə məlumatlar toplayır,
sistemləşdirir, onların əsasında təqdimatlar edir.
Tam orta təhsil səviyyəsi (X-XI siniflər) üzrə şagird:
coğrafi təbəqənin tərkib hissələrinin inkişaf qanunauyğunluqlarını,
onların qarşılıqlı əlaqəsini, ətraf mühitə təsirinin nəticələrini izah edir,
təbii komplekslərin müqayisəli təhlilini aparır, onlarda baş verən
dəyişikliklərin səbəblərini nümunələr əsasında şərh edir;
ətraf mühitin dəyişilməsi prosesini müşahidə etmək üçün təcrübələr
aparır, sınaqlar keçirir, onların nəticələrini ümumiləşdirib təqdim edir;
müvafiq nəzəri biliklər əsasında iqtisadi səmərəliliyin təmin olunması ilə
bağlı fərdi qaydada, habelə qrup daxilində kiçik layihələr hazırlayır,
hesablamalar aparır, nəticələrin tətbiqi üzrə mülahizələr irəli sürür;
müxtəlif məzmunlu plan və xəritələr hazırlayır, ayrı-ayrı sahələr üzrə
coğrafi hesablamalar aparır və müvafiq diaqramlar, sxem və cədvəllər
tərtib edir;
geosiyasi dəyişiklikləri təhlil edir və ümumiləşdirmələr aparır, bu
dəyişikliklərin ölkəmizə təsiri barədə mülahizələr irəli sürür;
öz biliyini və məlumat dairəsini genişləndirmək üçün əlavə materiallar
toplayır, onları sistemləşdirib yazılı və şifahi təqdim edir.
1.2. Məzmun xətləri
Coğrafiya fənni üzrə ümumi təlim nəticələrinin reallaşdırılmasını təmin
etmək üçün məzmun xətləri aşağıdakı kimi müəyyən edilmişdir:
Coğrafi məkan
Təbiət
Cəmiyyət
Coğrafi məkan
Coğrafiyanın tədrisində «Coğrafi məkan» məzmun xətti şagirdlərdə qlobal,
regional və lokal miqyasda məkan anlayışını formalaşdırır. Günəş sistemində Yer
planetinin tutduğu vəziyyətin və bununla bağlı baş verən hadisələrin təhlilini
aparmağa imkan yaradır. Yer kürəsində coğrafi obyektlərin yerləşməsinə dair
əhatəli və dəqiq məlumat almağa, ayrı-ayrı əraziləri təsvir etmək qabiliyyətinə
yiyələnməyə kömək edir. Coğrafi məkana dair qazanılan biliklər məhəldə cəhətləri
təyin etmək, istənilən məntəqəyə qədər olan məsafələri ölçmək, onları kartoqrafik
təsvirlər vasitəsilə təqdim etmək, tələb olunan ərazilərin səth quruluşunu, coğrafi
9
xüsusiyyətlərini müqayisəli təhlil etmək, hər hansı əraziyə dair əlavə məlumat
toplamaq bacarığını formalaşdıraraq, şagirdlərdə idrak fəaliyyətinin inkişafına,
nəzəri bilikləri praktik olaraq tətbiq etmək vərdişinin yaranmasına səbəb olur.
Təbiət
Orta məktəblərdə “Təbiət” məzmun xətti şagirdlərdə Yer kürəsini vahid təbii
sistem kimi qavramağa, təbii hadisələrin inkişaf qanunauyğunluğunu dərk etməyə
imkan yaradır, onlar təbii proseslərin səbəblərini təhlil edir, nəticələrini
aydınlaşdırır, gələcək inkişafının proqnozunu verirlər. Yer təbəqələrinə aid biliklər
şagirdlərdə ekstremal, təbii dağıdıcı hadisələr zamanı davranış qaydalarına
yiyələnməyə kömək edir. Təbii komplekslərin yaranması mexanizminin dərk
edilməsinə, müxtəlif coğrafi amillərdən asılı olaraq ayrı-ayrı materik və okeanların
daxilində coğrafi paylanma qanunauyğunluğunun izah olunmasına şərait yaradır.
Şagirdlər Yer kürəsini təşkil edən iri təbii komplekslərin (materik və okeanların)
özünəməxsus coğrafi xüsusiyyətlərini mənimsəməklə müasir qloballaşma
şəraitində gərginləşən ekoloji problemlərin səbəb və nəticələrini şərh edir, onların
həlli yollarına dair təkliflər verir, respublikada, eləcə də onu əhatə edən ətraf
mühitdə yaranmış ekoloji vəziyyəti qiymətləndirirlər.
Cəmiyyət
Orta məktəblərdə Yer kürəsində cəmiyyətə dair biliklər şagirdlərə dünya
əhalisinin irqi, milli, dini, etnik tərkibinin müxtəlifliyini dərk etməyə, digər
xalqların həyat tərzi və maraq dairəsi ilə tanış olmağa imkan yaradır. Bu biliklər
onlarda xalqların adət-ənənələrinə, özünəməxsus xüsusiyyətlərinə tolerant yanaşma
hissini yaradır və onun əsasında milli şüuru formalaşdırır.
Şagirdlərə əhalinin təbii amillərlə yerləşməsi və sosial-iqtisadi fəaliyyəti
arasındakı qanunauyğunluqları başa düşməyə, təbii və sosial amillərin
iqtisadiyyatın inkişafında rolunu təhlil etməyə, elmi nailiyyətlərin tətbiqi
nəticəsində insanın təbiətdən asılılığının azalma dinamikasını dərk etməyə imkan
yaradır.
Onlar ölkədaxili və beynəlxalq siyasi-iqtisadi münasibətlərin insanların
həyat səviyyəsinə təsirini başa düşür, iqtisadi inkişafın yaratdığı ekoloji
problemlərin başvermə səbəblərini müəyyən edərək, təbii tarazlığın
saxlanılmasında qlobal layihələrin tətbiqini, hər bir fərdin iştirakının vacibliyini,
dünyada münaqişə zonalarının yaranma səbəblərini və onların həllində beynəlxalq
təşkilatların rolunu qiymətləndirir.
Yer kürəsində cəmiyyətə dair biliklər şagirdləri gələcəkdə əməkdaşlıq
etmək, mədəni və iqtisadi əlaqələr qurmaq bacarığına istiqamətləndirir.
1.3.Məzmun xətləri üzrə təlim nəticələri
Ümumi orta təhsil səviyyəsində məzmun xətləri üzrə təlim nəticələri
1. Coğrafi məkan
Şagird: