Hasan basri Çantay’in kiŞİLİĞİ

Hasan Basri Çantay’ın Kişiliği                                                      7 
 
 
 
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
kişilik olarak değerlendirmiştir.  İhtiras ve tutkuları  pasifliğin  deği-
şik  tezahürleri  olarak  gören  Fromm,  aktif  insanı  kendisini  sürekli 
geliştiren, pasif insanı ise geliştirmeyen olarak tanımlamıştır.
19
 
Maslow da kişilik tiplerini kendi kuramından hareketle “ken-
dini gerçekleştiren” ve “henüz kendini gerçekleştiremediği için ek-
sikliğe  güdülenmiş”  olarak  ikiye  ayırmıştır.  Ona  göre  kendini  ger-
çekleştiren  kişi  özerk  olup  çevresine  bağımlılık  göstermez.  Bu  tip 
insanlar gerçeği olduğu gibi algılayıp, samimi bir yaklaşımla prob-
lemin çözümüne yönelirler. Onlar potansiyellerine, yeteneklerine ve 
yaratıcılıklarına  güvenirler.  Bunun  sonucu  olarak  fazla  kararsızlık 
ve kaygı yaşamazlar.
20
 
Spranger, kişilik tiplerini teorik, ekonomik, estetik, toplumsal, 
politik ve dinî tip olmak üzere altı gruba ayırmıştır. Ona göre teorik 
tipin  en  büyük  özelliği  her  şeyi  anlamaya  çalışmasıdır.  Ekonomik 
tip her şeyi kendini korumanın aracı olarak gören hayatı daha zevkli 
hale  getirmenin  yollarını  arayan  bencil  tiptir.  Estetik  tip,  sanatçı 
ruhlu  kişiliktir.  Toplumsal  tip,  sevgiyi  önemseyen  empati  kuran, 
fedakarlıklar  yapabilen  kişiliktir.  Sevgi,  yardımlaşma,  hoşgörü  ve 
diğerkâmlık duyguları geliştiği için bu tip kişiler başkalarıyla birlik-
te  yaşamaktan mutlu  olurlar. Politik tip  kişiliklerin  hayatında, ikti-
dar ve rekabet önemli bir yer tutar. Üstünlük kurmaya çalışıp, insan-
lara  kendi  açılarından  tek  yönlü  bakarlar.  Dinî  tip  ise  hayata  din 
penceresinden bakıp her şeyi dini açıdan değerlendirir.
21
 
Görüldüğü gibi kişilik tanımlarında ve kuramlarındaki farklı-
lıklar  kişilik  tiplerine  de  yansımaktadır.  Bu  konudaki  farklılıklar 
araştırmacıların  yaklaşımlarından  kaynaklandığı  kadar  konunun 
yapısından da kaynaklanmaktadır. Bu nedenle genel geçer bir kişi-
lik tanımı ve kuramı olmadığı gibi kişilik tipi de bulunmamaktadır. 
                                                           
19
 Fromm, E.,Hayatı Sevmek, Çeviren  A. Köse,  Arıtan Yayınevi. İstanbul, 2004, 
s. 21-30. 
20
 Maslow, A. , İnsan Olmanın Psikolojisi, Çeviren O. Gündüz, Kuraldışı Yayın-
ları, İstanbul, 2001, s. 144-170. 
21
 Bkz. Eduard Spranger,  İnsan Tipleri,  Çeviren  Ahmet  Aydoğan, İz Yayıncılık, 
İstanbul, 2001, s. 151-318. 

---

8                                                                                        Özer Çetin 
  
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat 
Fakültesi
 Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
2.Dindarlık tipleri 
Kişiliğin tanımı ve kişilik tiplerinde görülen sıkıntılar dindar-
lığın tanımı ve dindarlık tipleri için de geçerlidir. Dindarlık kavra-
mını  anlamak  için  öncelikle  tanımının  yapılması  gerekmektedir. 
Farklı  disiplinlerden  hareketle  tanım  yapan  araştırmacılar  bu  kav-
ramları kendi ilgi alanlarına göre tanımlamışlardır. Örneğin Weber, 
sosyolojik  bir  yaklaşımla  kişilerin  uğraşılarıyla  ilişkili  olarak  çiftçi 
dindarlığı,  şövalye  dindarlığı,  bürokrasi  dindarlığı  gibi  çeşitli  din-
darlık  tipolojileri  geliştirmiştir.
22
  Bunun  yanında  araştırmacının 
kişiliği,  bağlı  olduğu  disiplin,  mensup  olduğu  din  ve  yaşadığı  dö-
nemi etkisine alan sosyal ve siyasal faktörler tanıma yansımıştır. 
Maslow,  dinden  hareketle  dindarlığa  yaklaşmıştır.  O,  dinleri 
kuralcı ve kuralcı olmayan şeklinde iki gruba ayırmış ve daha sonra 
dindarlık tiplerini bu ayrım üzerine kurmuştur. Kuralcı din mensup-
larını düzene bağlı dindarlar, kuralcı olmayan din mensuplarını mis-
tik dindarlar olarak tanımlamış ve mistik dindar tipini önemsemiştir. 
Maslow’a göre düzene bağlı dindarların deruni yönleri zayıf olduğu 
için yalnızca kurumsal dinin getirdiği ritüelleri  yüzeysel olarak ye-
rine getirirler.
23
 
Cropps,  dinleri  otoriter  din,  arayış  dini  ve  kendiliğinden  din 
olmak  üzere  üçe  ayırıp  dinden  hareketle  dindarlığa  yaklaşmıştır. 
Otoriter  dinin  baskın  ve  saldırgan  bir  dış  otoriteyi  kabul  etme  ve 
ona boyun eğme eğilimli dindarlığa, arayış dinin kişiyi kendini ifa-
deye,  insancıl  ve  ahlaki  kurallar  üzerinde  yoğunlaşmaya,  kendili-
ğinden dinin ise Tanrıyla ben arasındaki mesafeyi kaldırarak doğru-
dan ilişki kurma eğiliminde olan dindarlığa neden olduğunu belirt-
miştir.
24
 
                                                           
22
 Köktaş, M. E., Türkiye’de Dini Hayat, İzmir Örneği, İşaret Yayınları, İstanbul, 
1993, s. 48. 
23
  Ayten,  A.  Psikoloji  ve  Din,  Psikologların  Din  ve  Tanrı  Görüşleri,  İstanbul, 
2006, s. 117. 
24
  Kayıklık,  Hasan,  Dini  Yaşayış  Biçimleri,  Psikolojik  Temelleri  Açısından  Bir 
Değerlendirme, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal 
Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2000, s. 6-7. 

---

Hasan Basri Çantay’ın Kişiliği                                                      9 
 
 
 
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
Fromm,  dinleri  otoriter  ve  hümaniter  diye  iki  gruba  ayırarak 
dindarlık tiplerini oluşturmuştur Ona göre dinler bireyleri etkileye-
rek  mensuplarında  otoriter  veya  hümaniter  kişiliklerin  oluşmasına 
neden olmaktadır.
25
 
Yapmış olduğu kişilik tasnifinden yola çıkan Allport dindarlı-
ğı olgunlaşmış ve olgunlaşmamış olarak ikiye ayırmış, daha sonraki 
yıllarda bunların yerine iç ve dış güdümlü kavramlarını kullanmaya 
başlamıştır. O, olgunlaşmış dini hissin özelliklerini altı madde ola-
rak sıralamıştır. Birincisi, ayırımdır. Birey ayrım sayesinde inançla-
rını  eleştiriye  tabi  tutarak  kendine  özgü  dindarlığını  şekillendirme 
imkânı  elde  eder.  İkinci  özelliği,  bireye  geleceğe  yönelik  yeni 
amaçlar ve değerler sunmasıdır. Üçüncüsü, bireyi tutarlı bir şekilde 
yüksek  ahlaki  ideallere  yönlendirmesidir.  Dördüncüsü,  bireye  bü-
tüncül bir hayat  felsefesi sunarak tecrübelerine bir anlam vermesi-
dir. Beşincisi, dinî hissin çoğulcu ve bütünleşmiş olmasıdır. Altıncı-
sı ise olgunlaşmış dinî hissin sezgisel özelliğe sahip olmasıdır. Ol-
gunlaşmış  dinî  hissin  enerji  üretmesi  ve  değerleri  koruması  onun 
sezgisel yönüyle yakından ilişkilidir.
26
 
Ülkemizde de bazı  dindarlık tipleri  oluşturma  girişimleri  bu-
lunmaktadır.  Yapıcı,  dindarlığı  liberal,  muhafazakâr,  dogmatik  ve 
fanatik olmak üzere dört gruba ayırmıştır. Ona göre, liberal dindar-
lar  inançlı  ve  kutsal  metinlere  karşı  saygılı  fakat  günlük  yaşamda 
dinin etkisi altında çok fazla kalmayan, dinî konularda yeni fikirlere 
açık tiplerdir. Muhafazakâr dindarlar günlük hayatlarını inandıkları 
gibi yaşamaya çalışan, yenilikleri ihtiyatla karşılama eğilimde olan 
tiplerdir.  Dogmatik  dindarlar  ise  dinî  meselelere  doğru-yanlış,  se-
vap-günah şeklinde kesin bir tavır takınarak yaklaşan, genelde hoş-
görüsüz ve yeni fikirlere karşı kapalı tiplerdir. Fanatik dindarlar ise 
son  derece  hoşgörüsüz,  şiddete  yatkın,  öteki  olarak  adlandırdıkları 
                                                           
25
  Fromm,  Erich,  Psikanaliz  ve  Din,  Çeviren  Şükrü  Alpagut,  Kabalcı  Yayınevi, 
İstanbul, 2004, s. 42-44. 
26
 Allport, Birey ve Dini, s.13; Holm, Din Psikolojisine Giriş, s. 113-114. 

---