Görkəmli dilçi alim, ədib professor
Yüklə 4,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
325 ordenlərindən görünür ki, qoçaq adamdır (Ə.Vəliyev) - cümləsində ikinci tərkib hissə (qoçaq adamdır) baş, birinci tərkib hissə (Danışığından, sənəd və ordenlərindən görünür) budaq cümlə olmalı idi. Çünki ikinci tərkib hissə birincidən fərqli olaraq, mə’naca tam tə’minedicidir və dinləyəni intizarda qoymur. Lakin mə’na yükünün ikinci tərkib hissə üzərinə daha çox düşməsinə baxmayaraq, bu cümlənin birinci tərkib hissəsi baş, ikincisi budaq cümlədir. Çünki ikinci tərkib hissə mahiyyət e’tibarilə birincinin bir üzvünə - mübtədasına bərabərdir. Həmin cümləni sadələşdirməklə də bunu görə bilərik: Danışığından, sənəd və ordenlərindən qoçaq adam olduğu görünür. Baş cümlə tabeli mürəkkəb cümlənin qurulması üçün zəmin yaradır, mürəkkəb cümlənin quruluşunu formalaşdırmaq üçün mərkəz rolunu oynamaqla yanaşı, mürəkkəb cümlənin ümumi məzmununun açılması üçün də həlledicidir. Budaq cümlələr bir çox hallarda baş cümlədən sonra gəlməklə “yeni”ni bildirməsi, rema kimi çıxış etməsi ilə aparıcı semantik gücə malik olsa da, quruluşca tema-baş cümlədən asılı olur. ƏDƏBİYYAT 1. Abdullayev Əlövsət Zakir , “Müasir Azərbaycan dilində tabeli mürəkkəb cümlələr”, Bakı, Azərtədrisnəşr, 1964, səh.366 2. Musayev O., “İngilis dilinin qrammatikası” , B.,1996 3. Musayev O.İ., “İngilis dilinin qrammatikası” , Ali məktəb tələbələri üçün, Bakı, 1979, səh.560 4. Abdullayev Ə.Z. və başqaları , “Müasir Azərbaycan dili” (sintaksis) IV hissə , B.,1985 5. Rəhimov İ., Hidayətzadə T., “İngilis dilinin praktik qrammatikası”, (izahlar,çalışmalar,çalışmaların cavabları),Bakı,2001,səh.170 Kübra Alməmmədova HƏSRƏT HƏSƏNOVUN “MÜASİR AZƏRBAYCAN DİLİNİN LEKSİKASI” KİTABI VƏ LEKSİKOLOGİYA MƏSƏLƏLƏRİ Müasir Azərbaycan dilinin şöbələrindən biri də leksikologiyadır. Leksikologiya dilçiliyin bir bölməsi olub, dilin müasir vəziyyətində və eləcə də tarixi inkişaf prosesində lüğət tərkibini öyrənir. Leksikologiya termini dar ve geniş mənada başa düşülür. Geniş mənada leksikologiyaya daxil olan bölmələrdən biri də frazeologiyadır. Qeyd etmək lazımdır ki, frazeologiya az öyrənildiyindən onun tədqiqat obyekti olan söz birləşmələri üçün vahid konkret termin hələ yaradılmamışdır. Bununla belə, frazeoloji birləşmələrin dildə həddindən Alməmmədova Kübra - Bakı Dövlət Universitetinin magistrantı 326 artıq işlədilməsi tədqiqatçıların diqqətini özünə cəlb etmişdir. Məhz bu səbəbdən də frazeologiya dilçilik elminin bir şöbəsi olan leksikologiyanın bir bölməsinə çevrilmişdir. Bu sahəni muxtəlif alimlər tədqiq edib öyrənmişlər. Bu alimlərdən Həsrət Həsənov, Səlim Cəfərov, Nəsir Məmmədov, Ağamusa Axundov, Buludxan Xəlilov və b. adlarını qeyd etmək olar. Frazeologiya iki və daha artıq sözün birləşməsindən yaranır. Bununla yanaşı, frazeoloji birləşmələrdə məna bütövlüyü, sabitliyi özünü göstərir. Frazeoloji birləşmələr bir neçə sözün birləşməsindən əmələ gəlməsi xüsusiyyətinə görə sərbəst söz birləşmələrinə bənzəyir. Lakin onları fərqləndirmək lazımdır. H. Həsənov “Müasir Azərbaycan dilinin leksikası” adlı kitabında yazır : “Frazeologizmlərin əsas əlamətləri aşağıdakılardır : 1.Frazeoloji vahidlər ümumi bir məna ifadə edir. 2.Məna və strukturca bütöv və sabitdir. 3.Daimi leksik tərkiblidir. 4.Tərəfləri məcazi mənada işlədilir. 5.Tərəfləri mənaca dəyişərək yeniləşir. Bu onlarda mənanın vahidliyi və təkrar edilməzliyi ilə bağlıdır. 6.Dildə hazır şəkildə mövcuddur. 7.Milli səciyyəlidir. Tərəfləri xalis sözlərdən düzəlir. 8.Obrazlı, emosional və ifadəlidir.” (1, 214) Göründüyü kimi, H.Həsənov burada frazeoloji birləşmələrin əsas əlamətlərini göstərir. Onun göstərdiyi bu əlamətlər sabit söz birləşmərini, yəni frazeoloji birləşmələri sərbəst söz birləşmələrindən fərqləndirir. Frazeologiya hal-hazırda dərsliklərdə, tədris proqramlarında məhdud dairədə tədris olunur. Məhz buna görə də atalar sözlərini, məsəlləri, hikmətli sözləri, tapmacaları, aforizmləri bəzi tədqiqatçılar frazeologiyanın tərkibinə daxil etməyi düzgün hesab etdiyi halda, bəziləri bunu düzgün saymır. H.Həsənov “Müasir Azərbaycan dilinin leksikası” adlı kitabında yazır : “Frazeologizmlərlə atalar sözü, məsəllər, hikmətli sözlər, ibarələr, aforizmlər, obrazlı, milli məzmunlu didaktik və ya qiymətləndirici sözlər arasında müəyyən oxşarlıq vardır: onların hamısı nitqdə hazır şəkildə istifadə olunur, mənaca bütövdür, obrazlıdır, ayrıca formalaşmış, tərkibcə sabitdir, məcazi mənada işlədilir.” (1, 215). Əlbəttə, yuxarıdakı xüsusiyyətlərdən çıxış edərək onları eyniləşdirmək olar. Frazeologizmlər öz təbiətinə görə söz birləşməsi və ya cümlə səciyyəli olsa da, onlardan əmələ gəlsə də, atalar sözü, məsəllər, hikmətli sözlər, ibarələr və s.dən mənalarına, strukturlarına və işlədilməsinə görə fərqlənir. Frazeologizmlərə elə atalar sözü və məsəllər daxil olur ki, leksik tərkibləri daimidir, bütöv məna ifadə edir, nominativ səciyyəlidir, 327 cümlələrin tərkibində mürəkkəb bir üzv kimi çıxış edir. H.Həsənov bütün atalar sözü və məsəlləri, hikmətli sözləri frazeologizmlərə aid etmir. H.Həsənov eyni zamanda frazeologizmlər sırasına daxil olan atalar sözü və məsəllərin özünəməxsus xüsusiyyətlərini qeyd edir. O yazır : “Atalar sözü və məsəlləri iki qrupa ayırmaq olar: 1) birmənalı - həqiqi mənalı olanlar; 2) ikimənalı – həqiqi və məcazi mənalı olanlar. Birmənalı, yəni həqiqi mənalı kimi dərk edilən atalar sözünü və məsəlləri frazeologizmlərə daxil etmək olmaz. Çünki əvvəla, bunlar ancaq həqiqi mənada işlədilir, ikincisi, onların mənaları tərkib üzvlərinin mənaları ilə bağlıdır. Belə atalar sözü və məsəllər mənaca öyüd, ibrət, əxlaq, tərbiyə səciyyəli olur. Bunların məcazi mənada işlədilməsi hiss olunsa da, onların tərkib üzvləri ilk leksik mənalarını itirmir, sözün ekvivalenti ola bilmir, sinonimi də yoxdur. İkimənalı kimi işlədilən atalar sözü və məsəllər dilin frazeoloji fonduna daxil ola bilər. Bunlar məcazi və ümumiləşmiş mənalı dil vahidləri kimi qəbul edilir. Bu tipli atalar sözü və məsəllər həqiqi və məcazi mənalarda işlədilir. Predikativ səciyyəli olsalar da, sözün ekvivalenti olur, cümlədə bir cümlə üzvü kimi çıxış edir. Məsələn, o nə ətdir, nə balıq; o nə ağına baxır, nə bozuna və s.” (1, 216). Buludxan Xəlilov atalar sözlərini frazeoloji vahidlər sırasına daxil edir. Lakin o da atalar sözlərini frazeoloji vahidlər sırasına daxil edərkən bəzi xüsusiyyətləri qeyd edir. O yazır :“ Frazeoloji vahidlərin bir qismi atalar sözlərindən aşağıdakı qaydalar əsasında formalaşmışdır: 1.Atalar sözlərinin bir hissəsinin atılması yolu ilə frazeoloji vahidlər formalaşmışdır. Məsələn, ” Üz vermə,astar da istər” əsasında “üz vermək” və s. 2.Ümumi şəxsli sadə cümlə quruluşunda olan nəsihət, məsləhət məzmunlu atalar sözlərinin bir qismi dəyişikliyə uğrayaraq frazeoloji vahidə çevrilmişdir. Məsələn, “İsti aşa soyuq su qatmazlar” əsasında “İsti aşına soyuq su qatma” və s. (3,273). Dilçilik ədəbiyyatlarında frazeoloji birləşmələr müxtəlif prinsiplər üzrə təsnif edilmişdir. H.Həsənov frazeologizmləri mənşəyinə görə iki qrupa ayırır: xalis tutmaq, üzə salmaq və s. Alınma frazeologizmlərin isə tərkib hissələrindən biri və ya hər ikisi başqa dillərdən alınma olur. Məsələn, nuşu can, qədəmin mübarək olsun və s. Frazeologizmləri mənalarına görə isə H.Həsənov aşağıdakı şəkildə qruplaşdırır. O yazır: “Mənalarına görə frazeologizmləri iki qrupa ayırmaq olar: semantik frazeologizmlər və qrammatik frazeologizmlər. Semantik frazeologizmlərin tərkib üzvləri bir-biri ilə elə əlaqələnmiş və elə qaynayıb-qarışmış, qovuşmuşdur ki, onları ayrı-ayrılıqda təsəvvür etmək və təsəvvürə gətirmək olmur.... Qrammatik frazeologizmlər də mənaca bütöv və bölünməzdir, bir məfhum ifadə edir. Lakin tərkib üzvləri arasındakı qrammatik əlaqə nəzərə çarpır, hiss olunur, canlı sintaktik əlaqəni yada salır. Sözlərin potensial Yüklə 4,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|