Görkəmli dilçi alim, ədib professor
Yüklə 4,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
323 tabesiz mürəkkəb cümlələr adlanır. Tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələrini əlaqələndirmək üçün aşağıdakı bağlayıcılardan istifadə edilir. 1. Birləşdirmə bağlayıcısı: və 2. Qarşılaşdırma bağlayıcıları: amma, ancaq, lakin və s. Məsələn: Dərsi öyrənmədim ,ancaq oxudum. 3. İştirak bağlayıcıları: həm, həm də ki, hətta, da, də. Məsələn: Yemək həm isti, həm də dadlı idi. 4. İnkar bağlayıcıları: nə, nə də, nə də ki. Məsələn: Nə o bilirdi, nə də mən. 5. Bölüşdürmə bağlayıcıları: ya, ya da, gah, gah da, istər, istərsə də və s. Məs: O, gah danışır, gah da susurdu. 6. Aydınlaşdırma bağlayıcıları: yəni, məsələn. Qiymət aldım, yəni beş aldım. Birləşdirmə, iştirak və inkar bağlayıcıları əsasən zaman əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrdə işlənir.Qarşılaşdırma, iştirak, inkar və bölüşdürmə bağlayıcıları tabesiz mürəkkəb cümlələrin arasında ki, yazıda vergül (,) qoyulur. Tabeli mürəkkəb cümlələr iki və daha artıq sadə cümlənin mə’na və qrammatik cəhətdən tabelilik yolu ilə vahid bir tam kimi birləşməsi nəticəsində yaranan sintaktik vahiddir. Tabeli mürəkkəb cümlələr tərkib hissələri arasında semantik və qrammatik əlaqənin möhkəmliyi ilə fərqlənir və buna görə də mürəkkəb cümlə tipi kimi mütəxəssislər arasında heç bir şübhə doğurmur. Tabesiz və tabeli mürəkkəb cümlələr struktur baxımdan çox yaxındır. Ona görə də bə’zən mürəkkəb cümlənin tabesiz və ya tabeli olduğunu fərqləndirmək çətin olur. Bu hal tabesiz və tabeli mürəkkəb cümlələrin struktur-semantik təkamülünün yaxınlığından irəli gəlir. Hər ikisi eyni dil materialı əsasında formalaşır; hər ikisinin komponentləri eyni cümlə formaları - cüttərkibli və təktərkibli cümlə tipləri əsasında qurulur; hər ikisi iki və daha artıq sadə cümlənin birləşməsi yolu ilə yaranır; hər ikisinin tərkib hissələri mə’na cəhətdən birləşərək vahid bir tam təşkil edir; hər ikisinin tərkib hissələrini əlaqələndirmək üçün intonasiya və bağlayıcılardan istifadə edilir; hər ikisinin tərkib hissələri arasında müəyyən fərqlərlə zaman, qarşılaşdırma, səbəb, nəticə və s. kimi mə’na əlaqələri olur. Tabesiz və tabeli mürəkkəb cümlələri vahid ad - “mürəkkəb cümlə” adı altında birləşdirən bu xüsusiyyətlərdən əlavə, onların struktur oxşarlığının mühüm bir səbəbi də tabeli mürəkkəb cümlələrin bir qisminin tarixən tabesiz mürəkkəb cümlələrdən əmələ gəlməsidir. Hərçənd Hümmət az yazırdı, amma redaktor demişkən, saz yazırdı (Ə.Vəliyev) - tipli cümlələrdə tərəflərin nisbətən zəif əlaqələnməsi, tərkib hissələri əlaqələndirmək üçün hərçənd bağlayıcı sözü ilə yanaşı, amma tabesizlik bağlayıcısından istifadə edilməsi bu cür tabeli mürəkkəb cümlələrin tabesiz mürəkkəb cümlələrdən əmələ gəldiyini, tabeli mürəkkəb cümlənin tabesiz mürəkkəb cümlə qəlibində formalaşdığını, lakin bu formalaşma işinin hələ tam başa çatmadığını göstərir. Tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələri arasında əlaqə tabelidə olduğu qədər möhkəm olmur. Tabesiz mürəkkəb cümlədən tabeliyə keçid hallarında eyni 324 cümlədə hər iki bağlayıcı növünün (tabesizlik və tabelilik bağlayıcılarının) işlənməsi, tərkib hissələr arasında bağlayıcıların dəyişməsi ilə mürəkkəb cümlə növünün dəyişməsi də mürəkkəb cümlənin tabesiz və tabeli növlərinin yaxınlığı və tarixi əlaqələri ilə bağlıdır: Bu sözü eşidəndə ürəyim bərk sancdı və özümü saxlaya bilməyib yerə sərildim. (Ə.Vəliyev) -Bu sözü eşidəndə ürəyim bərk sancdı, ona görə də özümü saxlaya bilməyib yerə sərildim - cümlələrindən birincisi tabesiz, ikincisi tabelidir. Tərkib hissələr arasında ona görə də bağlayıcısının işlənməsi səbəb-nəticə əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümləni nəticə budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümləyə çevirmişdir . Beləliklə, cümlənin inkişafı: “sadə cümlə - tabesiz mürəkkəb cümlə - tabeli mürəkkəb cümlə” istiqamətində olmuşdur. Tabesiz və tabeli mürəkkəb cümlələri müstəqil mürəkkəb cümlə növləri kimi fərqləndirən mühüm əlamətlər vardır. Ən mühüm fərqləndirici əlamət tərkib hissələrin mə’na və qrammatik cəhətdən asılılıq dərəcəsi ilə bağlıdır. Tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələri bərabərhüquqlu və bir-birindən eyni dərəcədə asılı olduğu halda, tabeli mürəkkəb cümlələrdə bu asılılıq birtərəflidir - tərkib hissələrdən biri (baş cümlə) qrammatik cəhətdən müstəqil, o biri (budaq cümlə) ondan asılıdır. Buna görə də tabesiz mürəkkəb cümlələrin komponentləri fikrin ifadəsində bilavasitə, birbaşa iştirak edir, tabeli mürəkkəb cümlələrdə isə tərkib hissələrdən biri (budaq cümlə) dolayı yolla, baş cümlənin məzmununu izah edib- aydınlaşdırmaq yolu ilə fikrin ifadəsinə xidmət edir. Tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələri tabesizlik bağlayıcılarının, tabeli mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələri tabelilik bağlayıcılarının köməyi ilə əlaqələnir. Tabesiz mürəkkəb cümlələrin komponentlərini əlaqələndirməkdə ortaqlı söz və birləşmələrin, tərkib hissələrin paralelliyinin, zaman uyuşmalarının, əvəzliklərin, mənsubiyyət şəkilçilərinin mühüm rolu vardır; tabeli mürəkkəb cümlələrdə isə tabelilik bağlayıcıları ilə yanaşı, bağlayıcı sözlər, şəkilçilər, ədatlar, modal sözlər həlledici gücə malikdir. Bağlayıcı sözlərin iştirakı ilə yaranan tabeli mürəkkəb cümlələr budaq cümlələr silsiləsində analitik budaq cümlələrə paralel şəkildə böyük bir lay təşkil edir, dilimizin sintetik-aqqlütinativ təbiətini daha bariz şəkildə üzə çıxarır, əzəli milli keyfiyyətləri ilə diqqəti cəlb edir. İntonasiyanın tabesiz və tabeli xarakterdə olması da mühüm fərqləndirici əlamət kimi çıxış edir. Bütün bu vasitələrin birliyi əsasında tabesiz və tabeli mürəkkəb cümlələri fərqləndirə bilirik. Qeyd etdiyimiz kimi, tabesiz mürəkkəb cümlələrdən fərqli olaraq, tabeli mürəkkəb cümlələrin komponentlərindən biri qrammatik cəhətdən müstəqil, digəri ondan asılı olur. Tabeli mürəkkəb cümlə tərkibində qrammatik cəhətdən müstəqil olan hissəyə baş cümlə, baş cümlədən asılı olan, onu izah edib aydınlaşdıran hissəyə budaq cümlə deyilir. Baş və budaq cümlə müəyyənləşdirilərkən cümlənin mə’nası yox, forması, quruluşu əsas götürülür. Mə’na yükü komponentlərdə müxtəlif şəkildə paylana bilir: bə’zən mə’na yükü daha çox baş cümlənin, bə’zən budaq cümlənin üzərinə düşür, bə’zən də baş və budaq cümlələr arasında bərabər şəkildə paylanmış olur. Əgər mə’na yükü əsas götürülsə idi, onda, məsələn: Danışığından, sənəd və Yüklə 4,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|