Gördüyü işlərdən söhbət açılır
Yüklə 4,29 Kb. Pdf görüntüsü
|
Qərib məzarlar 103 Paşa xan Makinski uzun sürən xəstəlikdən sonra 1934-cü ildə Parisdə vəfat edib və «rus qəbi- ristanlığı»nda dəfn olunub. Aradan uzun zaman keçməsi ilə əlaqədar onun qəbir daşının üstündə- ki qeydlər tamamilə pozulub, qəbirin üstündə isə yamyaşıl kolluq əmələ gəlib. Ona görə də qəbiri ancaq Sent-Jenevyev De Bua məzarlığının ofi- sində saxlanılan müvafiq sxem əsasında tapmaq mümkündür... Paşa xanın oğlu İskəndər (Aleksandr) xan Makinski isə Rusiya İmperator Hüquq Məktə- bində təhsil alıb, sonralar Parisdə yaşayıb. Parisin işğal olunduğu İkinci Dünya müharibəsi illə- rində faşistlər tərəfindən təqib edilən alimlərin və müqavimət hərəkatının üzvlərinin Parisdən çıxarılmasında fəal iştirak edib, buna görə sonra- lar «Fəxri Legion» ordeni ilə təltif olunub. İskəndər xan Makinski bir müddət Rokfeller Fondunun Lissabondakı ofisində işləyib,1964-cü ildə “Coca Cola Eksport” şirkətinin Nyu-Yorkda vitse-prezidenti olub. Ramiz Abutalıbovun sözlərinə görə, o, sonra- lar bir sıra Amerika və Fransa qəzetləri ilə əmək- daşlıq edib, məqalələri “Aleksandr Qotye” imzası ilə çap olunub. İskəndər xan 1988-ci ildə Parisdə vəfat edib. Onun Sent-Jenevyev De Bua qəbiristanlığındakı ot basmış qəbir daşının üstündəki qeydi olduğu kimi təqdim edirik: «Şahzadə Aleksandr Makins- ki. 13.X.1900- 24.IV.1988». Paşa xanın qəbri. Qərib məzarlar 104 Paşa xanın 1910-cu ildə Peterburqda doğulan və 1991-ci ildə Parisdə dünyasını dəyişən ikinci oğlu Kərim xan (Kirill) Makinski də bu qəbiristanlıqda dəfn edilib. O, vaxtilə Parisdə hüquq üzrə magistr dərəcəsi alıb, İkinci Dünya müharibəsi illərində bu şəhərdəki Katolik İnstitutu- nun və Sosial Elmlər Kollecinin professoru olub. Paris faşist- lər tərəfindən işğal olunduqdan sonra antifaşist müqavimət hərəkatının liderlərindən biri kimi həbs edilib, 1943-1945-ci illərdə Buhenvald və Dora həbs düşərgələrində saxlanılıb. 1945-ci ildə Fransa Xarici İşlər Nazirliyi və ABŞ-ın Fran- sadakı səfirliyinin himayəsi ilə iki ölkə arasında əlaqələrin daha da gücləndirilməsi üçün yaradılan France-Etats Unis Asosiasiyasının prezidenti olub. 1945-1947-ci illərdə gündə- lik “Le Parisien Libere” qəzetində müxbir kimi çalışıb. 1947- 1948-ci illərdə UNESCO-da işləyib, 1948-ci ildə Fransanın ABŞ-da səlahiyyətli nümayəndəsi olub. İskəndər (Aleksandr) xan Makinskinin qəbri Ramiz Abutalıbovun sözlərinə görə, K.Malinski sonralar ABŞ-da fəaliyyət göstərən Lev Tolstoy Fondunun Fransa böl- məsinə rəhbərlik edib. Fransa xalqı və dövləti qarşısında xidmətlərinə görə “Fəxri Legion” ordeni ilə, eləcə də bir sıra digər orden və me- dallarla təltif olunub. Maraqlıdır ki, Parisdə yaşamış iki qar- daşın - Makinskilərin hər ikisi “Fəxri Legion” ordeni ilə təltif edilib... Pərvin Mirzəzadənin verdiyi məlumata görə, Kərim xan milliyyətcə rus qadınla ailə qurub, onun Mişel adlı oğlu olub. Mişel isə Belçika əsilzadələrindən olan bir xanımla ailə qu- rub və bu izdivacdan Nadejda, Pyer və Pavel adlı övladları doğulub. Hazırda onlar Parisdə yaşayırlar. Qeyd edək ki, Fransada yaşayan Makinskilər xristianlığa etiqad ediblər, xristian kimi də dəfn olunublar... Qərib məzarlar 105 Sent-Jenevyev De Bua məzarlığı rus ordusu- nun kapitanı olmuş Cahangir (Vladimir) Rəhi- movun (1894-1984) da son mənzili olub. Tiflis quberniyasında doğulmuş podpolko- vnik Abbasqulu bəy Sofiyevin oğlu Oskar (Əs- kər - Boris) Sofiyev (1874-1934) və onun qardaşı Maksimilian (1906-1945) da bu qəbiristanlıqda dəfn edilib. Maksimilianın baş daşında ölümü haqqında kiçik qeyd var : «5.XI.1937- 2.I. 1945. Ko- lıma həbs düşərgəsində verilən əzablardan sonra vəfat edib». Xatırladaq ki, Sofiyevlər də xristianlığı qəbul ediblər. Sofiyevlərin qəbri. Cahangir (Vladimir) Rəhimovun qəbri. Qərib məzarlar 106 Üç mindən çox rusiyalı mühacirin əbədi ra- hatlıq tapdığı Kokad qəbiristanlığı (fr. Cimetière russe de Caucade) Fransada ərazisinə görə ikinci böyük rus qəbiristanlığıdır. XIX əsrin ortalarında Fransanın bu gözəl guşəsi rus aristokratları üçün cəlbedici məkana çevrilir. Çar ailəsinin üzvləri, zadəganlar, yazı- çılar və rəssamlar bu yerlərdə istirahət etməyi çox seviblər. 1860-cı ildə Nitssada ilk provaslav məbədi tikilir və qəbiristanlıq salınması qərara alınır. Rusiya çarı yaxınlıqda yerləşən rus hərbi kömür bazasını qorumaq üçün artilleriya bata- reyası yerləşdirməkdən ötrü şəhərin qərbində torpaq sahəsi alır. 1865-ci ildə şahzadə Nikolay Aleksandroviç Nitsada vərəm xəstəliyindən vəfat edir, bundan sonra orada ibadətxana tikilir və İmperator II Aleksandrın razılığı ilə 1867-ci ildə burada qəbi- ristanlıq salınır. Həmin vaxta qədər Fransanın başqa yerlərində dəfn edilən rusların qalıqları bura köçürülür. Kokad qəbiristanlığında məzarı olan iki soy- daşımızın maraqlı tərcümeyi-halı vardır. Onlardan biri – general Teymur bəy Novru- zov 1880-ci ildə peşəkar hərbiçi ailəsində dünya- ya gəlib. Atası rus ordusunun general-leytenantı rütbəsinə yüksəlmiş Mirzəhacı bəy Novruzov olub. Teymur bəy 1917-ci ilin fevral inqilabına qə- dər 17-ci Nijeqorod alayında podpolkovnik rüt- bəsində xidmət edib. Azərbaycanın müstəqilliyi elan edildikdən sonra polkovnik rütbəsində milli General və general qızının... qərib məzarları Qərib məzarlar 107 General Teymur bəy Novruzovun qəbri təmirdən sonra. Qərib məzarlar 108 orduda qulluq edib, xidmətdə fərqləndiyinə görə tezliklə general-mayor rütbəsi alıb. 1920-ci ilin mayında Gəncədə bolşeviklərə qarşı üsyanın rəhbərlərindən biri olub. Son illərdə aşkarlanan arxiv sənədlərinə əsasən, Birinci Dünya müharibəsində göstərdiyi qəhrəmanlığa görə Fransanın Fəxri Legion orde- ni ilə təltif olunmuş general T. Novruzov 1920-ci ilin iyununda, Gəncə üsyanı zamanı bu ölkənin Qafqazdakı hərbi missiyasının rəhbəri podpol- kovnik Emil-Avqust Korbelə məktubla müra- ciət edərək, Fransa hökumətinin Azərbaycanın bolşeviklərdən azad olunmasına hərbi yardım göstərməsini xahiş edib. General həmin məktubda Azərbaycan xalqı- nın azadlıq istəyindən söz açaraq son vaxtlar anti-bolşevik hərəkatının gücləndiyini xatır- ladaraq yazırdı: “Azərbaycan ordusunun generalı kimi mübarizə yoldaşlarımla və Vətənimin tanınmış siyasi xadimləri ilə razılıq əsasında xalq hərəkatına və Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda döyüşə qalxan nizam-intizamlı silahlı qüvvələrə rəhbərliyi öz üzə- rimə götürməyi özümə borc və vəzifə hesab edirəm. Hesab edirəm ki, əgər Fransa hökuməti mənim təşəbbüsümə maddi və kiçik miqdarda maliyyə yar- dımı etsə, bütün xalqın köməyi ilə mən uğur qazana bilərəm”. Təəssüf ki, Qafqazdan ünvanlanan bu və di- gər müraciətlərə baxılmayıb, Gəncə üsyanı bol- şeviklər tərəfindən yatırdılıb və general Novru- zov Tiflisə, ordan da Almaniyaya gedə bilib. O, bir müddət Mərakeşdə yaşayandan sonra Fransaya köçüb. 1961-ci ildə Fransada vəfat edib və Kokad qə- biristanlığında dəfn olunub. Hüseyn xan Naxçıvanskinin qızı Tatyana Hüseynova- Martınovanın qəbri təmirdən sonra. Qərib məzarlar 109 Kokad qəbiristanlığı general Hüseyn xan Naxçıvanskinin qızı Tatyana Hüseynova-Mar- tınovanın da son mənzilidir... Hüseyn xan Kəlbəli xan oğlu Naxçıvans- ki 1863-cü ildə doğulub, rus ordusunda qul- luq edib, Rusiya İmperator Ordusunda yeganə müsəlman general-adyutant olub. Ehtimal olunur ki, 1919-cu ildə bolşeviklər tərəfindən güllələnib. General Naxçıvanskinin harda dəfn olunduğu müəyyən edilməyib. Amma qızı Tat- yana Naxçıvanskayanın qəbri Nitsada tapılıb. Qeyd edək ki, Hüseyn xan 1889-cu ildə o döv- rün tanınmış şair və tərcüməçisi Nikolay Gerbe- lin qızı Sofiya ilə ailə qurub. Bu nikahdan onların provaslavlığı qəbul edən üç övladı dünyaya gəlib. Böyük oğlu Xan Nikolay Naxçıvanski 1891-ci ildə doğulub, 1912-ci ildə naməlum şəraitdə vəfat edib. Kiçik oğlu Xan Georgi (Yuri) Naxçıvanski 1899-cu ildə Peterburqda anadan olub, hərbi təh- sil alıb, çarizmin süqutundan sonra ağqvardiya- çılara qoşulub və sonralar anası və bacısı Tatyana ilə birlikdə Fransaya köçüb. Bir neçə il sonra isə anası ilə Livanda yaşayıb və 1948-ci ildə Beyrutda vəfat edib. Tatyana Naxçıvanskya 1893-cü ildə Peter- burqda doğulub. 1917-ci ildə rus ordusunun ge- neralı Dmitri Martınovun oğlu ilə ailə qurub və bolşeviklərin hakimiyyətə gəlməsi ilə əlaqədar Fransaya mühacirət etməli olub. Tatyana Martınova-Naxçıvanskaya 1972-ci il mayın 3-də Nitsa şəhərində vəfat edib. Hər iki soydaşımızın Kokad məzarlığındakı qəbirləri Azərbaycanın Fransadakı səfirliyinin qayğısı ilə təmir edilib və səliqəyə salınıb. Hüseyn xan Naxçıvanskinin qızı Tatyana Hüseynova- Martınovanın qəbri təmirdən sonra. Qərib məzarlar 110 Məlum olduğu kimi, İkinci Dünya müharibə- si illərində azərbaycanlı əsgər və zabitlər bir çox Avropa ölkələrində faşizm əleyhinə döyüşlərdə fəal iştirak edib, öz şücaət və qəhrəmanlıqları ilə xalqımıza şərəf gətiriblər. Belə hünərvər soydaş- larımız Fransa torpağında da az olmayıb... 1941-ci ilin sonlarında faşist Almaniyasının rəhbərliyi sovet hərbi əsirlərindən milli legi- onlar yaratmaq qərarına gəlir. 1943-cü ilin pa- yızında bəzi Şərq milli legionlarının döyüşçülə- ri, o cümlədən bir neçə Azərbaycan batalyonu Fransaya göndərilir. Onların əsas hissəsi Rodez şəhərində yerləşdirilir. Lakin tezliklə Azərbay- can legionerləri 30 nəfərlik gizli antifaşist təş- kilat yaradır və Fransa partizanları ilə əlaqə qu- rurlar. Təşkilata sovet ordusunun sabiq kapitanı Mirzəxan Məmmədov və Hüseynrza Məmmə- dov rəhbərlik edirlər. 1943-cü il oktyabrın əvvəllərində legioner- lərin Fransa partizanları ilə əlaqəsindən xəbər tutan alman komandanlığı həkim Şahbazovu və feldşer Quliyevi həbs edir. Onlar oktyabrın 6-da güllələnir... Bu cür repressiyalara baxmayaraq, Azərbay- can döyüşçüləri mübarizəni davam etdirir, Şa- nak şəhəri yaxınlığında 32 alman faşistini məhv edirlər. 1944-cü ilin iyulunda daha 15 nəfər soyda- şımız silahla alman hərbi hissəsini tərk edərək partizanlara qoşulur. Ayyarım sonra daha 50 nəfər partizan dəstələrinin tərkibində faşistlərə qarşı döyüşlərə başlayır. Yerli sakinlərlərlə birlik- Onlar Fransa uğrunda həlak olublar Qərib məzarlar 111 Fransanın azadlığı uğrunda döyüşən Azərbaycan hərbiçilərinə abidə. Qərib məzarlar 112 Ramiz Abutalıbov Rodez qəbiristanlığında. 2000-ci il. Qərib məzarlar 113 də soydaşlarımız Fransanın bir çox şəhərlərinin faşizmdən azad olunmasında fəal iştirak edirlər. Burlup şəhərində yerləşdirilmiş Azərbaycan legionerləri 1944-cü il avqustun 17-də qiyam qaldırmağa hazırlaşırlar. Bu hazırlıqdan xəbər tutan faşistlər avqustun 16-da qiyamın rəhbərlə- rini dərhal güllələyir. Güllələnən 15 nəfər arasın- da kapitan Mirzəxan Məmmədov, hərbi həkim Feyzulla Qurbanov, leytenant Vəli Vəliyev, leyte- nant Qulu Quluyev, leytenant Məmmədhüseyn Yaqubov, leytenant Həmid Qurbanov, leytenant Əli Həsənov, sanitar Mirzəli Məmmədli, İsmayıl Heydərov, Paşa Cəfərxanlı, Əbdürrəhman Əliyev və başqaları olur. Maraqlıdır ki, legionerləri güllələmək üçün qəbiristanlığa apararkən onlar faşistlərə müqa- vimət göstərirlər və atışma başlanır. Hüseynrza Məmmədovun başçılığı ilə 29 nəfər soydaşımız hadisə yerindən qaçaraq partizanlara qoşula bi- lir. Bu hadisədən qəzəblənən faşistlər 60 nəfərə yaxın azərbaycanlını cəzalandırmaq qərarına gə- lir, onlardan bəziləri diri-diri yandırılır, qalanla- rını isə güllələyirlər. Ramiz Abutalıbov: “Rodez uğrunda döyüş- lərdən sonra soydaşlarımız Karmo, Albi, Qayaka və sair şəhərlərin azad olunmasında yaxından iştirak ediblər, sonralar onların bəziləri Fransanın yüksək dövlət mükafatları ilə təltif olunublar. 1977-ci ildə Paris Milli Müqavimət Muzeyində “Əcnəbilərin Fransanın azadlığı uğrunda döyüşlərdə iştirakı” adlı sərgi təşkil olunmuşdu. Həmin sərgidə Fransa torpağında faşistlərə qarşı döyüşən ölkələrin adları göstərilmişdi. Bu ölkələr sırasında Azərbay- canın da adı var idi. O vaxt belə bir mənzərəni müşa- hidə eləmək, həqiqətən, qürurverici idi...” Sonralar Rodez şəhər qəbiristanlığında dəfn olunan azərbaycanlı döyüşçülərin şərəfinə Azər- baycan dövlətinin təşəbbüsü ilə abidə kompleksi ucaldılıb. Abidənin postamentində fransızca ya- zılıb: “Fransa uğrunda həlak olan Azərbaycan dö- yüşçülərinə”. Hər dəfə Parisə gedəndə Fransanın Fəxri Le- gion ordeninin lentini qürurla pencəyinə taxan Ramiz Abutalıbov 2005-ci il mayın 9-da bu abidə- nin açılış mərasimində də iştirak edib. Azərbay- canlı olduğundan fəxarət hissi keçirməklə... Qərib məzarlar 114 1990-cı ildə Tbilisi Dövlət Universitetinin tarix fakültəsini bitirib. 1990-1992-ci illərdə Gürcüstan Elmlər Akademiyasının Tarix və Et- noqrafiya İnstitutunda elmi işçi kimi fəaliyyət göstərib, 1992-ci ildə namizədlik dissertasiyası müdafiə edib. 1992-1994-cü illərdə Gürcüstan prezidentinin beynəlxalq münasibətlər üzrə müşaviri olub. 1996-cı ildə Moskvada Diplomatik Akademiyada təhsilini başa vurub, 2000-ci ilə qədər Gürcüsta- nın Rusiyadakı səfirliyində ikinci katib vəzifə- sində çalışıb. 2003-cü ildən Fransada yaşayır. Fransa Ali İctimai Tədqiqatlar Məktəbinin doktorudur. Gürcüstan və Qafqaz tarixinə dair çoxsaylı elmi araşdırmaların müəllifidir. Ramiz Abutalıbovla birlikdə yazdığı “ODLAR YURDU azadlıq və müstəqillik uğrunda müba- rizədə (Azərbaycan mühacirətinin siyasi tarixi. 1920-1945-ci illər)” adlı kitabı 2014-cü ildə Bakıda rus dilində, 2016-cı ildə isə Azərbaycan dilində nəşr olunub. Tarix elmləri doktorudur. Giorgi Mamulia Qərib məzarlar 115 1984-cü ildə Moskva Dövlət Universiteti Jur- nalistika fakültəsinin aspiranturasında təhsilini başa vuraraq İran mətbuatı tarixi üzrə namizəd- lik dissertasiyası müdafiə edib. 1980-1995-ci illərdə Azərbaycan Elmlər Aka- demiyasının Siyasi Tədqiqatlar və İnformasiya İnstitutunda, 1995-ci ildən Azərbaycan MEA-nın akademik Ziya Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunda müxtəlif elmi vəzifələrdə çalışıb. Hazırda həmin institutun İran tarixi və iqtisa- diyyatı şöbəsinin baş elmi işçisidir. 2004-cü ildə Kominternin Şərq siyasəti və İran mövzusunda dissertasiya müdafiə edərək tarix elmləri doktoru alimlik dərəcəsi alıb. XIX-XX əsrlər İran, Azərbaycan, Qafqaz və Yaxın Şərq ölkələrinin siyasi tarixi, eləcə də 1918- ci ildə Azərbaycanlıların soyqırımı tarixi, Azərbay- can Xalq Cümhuriyyəti dövrü tarixi və s. mövzu- larda çoxsaylı elmi araşdırmaların, o cümlədən 20 kitab və monoqrafiyanın müəllifidir. Azərbaycanlıların 1918-ci il soyqırımı möv- zusunda nəşr etdirdiyi sənədlər topluları və tə- dqiqatlar respublikadan kənarda da maraqla qar- şılanıb. Solmaz Rüstəmova-Tohidi Qərib məzarlar 116 Qəriblik, el-obadan, yurd-yuvadan ayrı düşmək Azərbaycan xalqı üçün bütün dövrlər- də çətin olub, ağrılı sayılıb. Bu ağrı-acının izlə- ri folklorumuzda bu gün də yaşayır: “Gəzməyə qərib ölkə, ölməyə Vətən yaxşı” kimi... “Burda bir qərib ölmüş, göy kişnər, bulud ağlar” for- masında... Bu, həm də o deməkdir ki, azərbaycanlılar bütün dövrlərdə el-obaya, doğma yurd-yuvaya, Vətənə bağlı olublar. Qəriblikdə isə... bir qayda olaraq, məcburiyyət ucbatından qalıblar... Amma qalan ömürlərini Vətən həsrəti ilə yaşayıblar... Vətən onlara sahib çıxanda isə geri dönüblər, tor- pağını öpüblər, daşını qucaqlayıblar. Bu kitabda haqqında söhbət açılanların heç birinə sağlığında Vətən sahib çıxa bilməyib. Baxmayaraq ki, onların əksəriyyəti həyatını bu Vətənin istiqlalı uğrunda mübarizəyə həsr edib, qəriblik möhnəti yaşayıb, qərib məzarlarda yat- malı olub. Bu Vətən isə öz istiqlalına qovuşmaya- na qədər istiqlal mücahidlərinə nə qapı aça bilib, nə də qucaq... Son söz yerinə Qərib məzarlar 117 Amma nə yaxşı ki, o günlər gəlib. Azərbay- can yenidən dövlət müstəqilliyi qazanıb, öz taleyini müəyyənləşdirmək imkanı əldə edib və nəhayət, öz qəriblərinə - istiqlal mücahid- lərinə, bolşevik təqibindən qaçanlara, hətta, sadəcə inciyib gedənlərə də sahib çıxıb, onla- rın yad ölkələrdəki məzarlarını itib-batmağa qoymayıb. Və bəlkə bundan sonra qərib məzarlarda uyuyan həmvətənlərimizin ruhu əbədi rahatlıq tapıb... “Qərib məzarlar” adlanan bu kitab da Vətən həsrəti ilə yaşayan və bu dünyadan nigaran köçən soydaşlarımızın qərib məzarlarının unu- dulmaması və qorunması məqsədilə hazırlanıb. Yenə də qərib məzarlara sahib çıxan Azərbaycan dövlətinin qayğısı ilə, Heydər Əliyev Fondunun yardımı ilə... Bu xeyirxah layihəyə dəstək verənlərə ancaq sonsuz minnətdarlıq düşür... Fransadakı qərib məzarlarda uyuyanların ru- huna isə “Məkanınız cənnət olsun!” demək... “Qərib məzarlar” (Fransa) Layihə rəhbəri: Arzu Əliyeva İdeya müəllifi və baş məsləhətçi: Ramiz Abutalıbov Buraxılışa məsul: Orman Əliyev Layihənin koordinatoru: Nəzrin Qaracayeva Redaktor : Elşən Əliyev Korrektor: Nəzrin Nazirli İsmayılzadə Dizayn: ALF Group Design Fotoqraf: Vüqar İbadov Nəşriyyat: Çaşıoğlu © Heydər Əliyev Fondu. 2016 © Bakı Media Mərkəzi. 2016 ISBN: 978 - 9952 - 499 - 24 - 7 Yüklə 4,29 Kb. Dostları ilə paylaş:
|