Erich fromm psikanaliz ve

I.  GÜNÜMÜZÜN  RUHSAL  BUNALIMI  VE 
PSİKANALİZİN  ROLÜ
Konuyu  incelemeye  girişirken,  bu  çetin  tarihsel  dö­
nemde  Batılı  insanın  geçirmekte  olduğu  bunalımı  ve  bu 
bunalımda  psikanalizin  işlevini  öncelikle  ele  almalıyız.
Batı’da  yaşayan  insanların  büyük  çoğunluğu  Batı 
kültürünün  geçirmekte  olduğu  bunalımın  pek  farkında 
gözükmüyorlar  ama  zaten  büyük  bir  olasılıkla  insanla­
rın  çoğunluğu  hiç  bir  zaman  bunalımlı  durumların  ke­
sinkes  ayırdmda  olmamışlardır.  Buna  karşın  bazı  dik­
katli  gözlemciler  çağımızda  bir  bunalımın  varlığıyla, 
bu  bunalımın  yapısı  konusunda  tam  bir  uyuşma  için­
deler.  «Huzursuzluk»,  «bıkkınlık»,  «çağın  hastalığı», 
«hayatın  donuklaşması»,  «insanın  otomatikleşmesi», 
((insanın  kendinden,  çevresinden  ve  doğadan  yabancı­
laşması»  olarak  nitelendirilerek  anlatılmaya  çalışılan 
işte  bu  bunalımdır  (2) .  İnsanlar  akılcılığı  öyle  bir  nok­
(2) 
Kierkegaard,  Marx,  Nietzche  ve  çağımızda  varoluşçu  filo­
zoflardan  Lewis  Mumford,  Paul  Tillich,  Erich  Kahler,  David  Riesman 
ve  ötekilerle  karşılaştırınız.
13

---

taya  kadar  getirdiler  ki  akılcılığın  o  derecesi  akılsızlığın 
en  aşırı  biçimi  durumuna  geldi.  Descartes’dan  başlaya­
rak  insanlar  giderek  düşünceyle  duygunun  arasını  aç­
tılar.  Yalnız  düşünce  akla  uygun  kabul  edilip  duygu, 
yapısı  gereği  akıl  dışı  olarak  nitelendi;  kişiliğimizden, 
«benden»,  «beni»  ve  doğayı  denetim  altına  alabilecek 
ve  «benliğin  oluşturan  anlama  ve  yargılama  yeteneği 
(anlık  yeteneği  «intellect»)  bölünüp  ayrımsallaştı.  An­
lık yeteneğinin yardımıyla doğanın denetim  altına alına­
bilmiş  ve  daha  çok,  daha  değişik  şeyler  üretilebilmiş  ol­
ması  sanki  hayattaki  en  önemli  amaçmış  gibi  ele  alındı. 
İnsan  bu  süreç  içinde  kendini  bir  eşya  durumuna  dö­
nüştürdü.  Değer  sıralamasında  yaşama,  mülkiyetten 
daha  alt  sıraya  geçti,  sahip  olma,  var  olmanın  üstüne 
çıktı.  Batı  kültürünün  kökleri  eski  Yunan  ve  Musevî 
kültüründedir.  Bu  her  iki  kültürde  de  amaç  insanı  mü­
kemmelleştirmekti.  Günümüzün  insanına  gelince,  insa­
nın  mükemmelliği  yerine  maddesel  şeylerin  mükemmel­
liği,  onların  nasıl  daha  mükemmel  yapılabileceği  konu­
sundaki  bilgiler  başlıca  ilgisini  oluşturuyor.  Batılı  in­
san  duygulanmak  yeteneğini  tıpkı  bir  içe  kapanık  ruh 
hastasında  olduğu  gibi  yitirmiştir.  Bu  nedenle  kuşku­
dan,  ruhsal  yıkıntıdan  ve  tasadan  kendini  kurtaramı­
yor.  Hâlâ  mutluluk,  bireycilik,  hür  girişim  gibi  ezber­
lenmiş  basma  kalıp  lâkırdılar  ediyor  ama  aslında  hiç 
bir  amacı  yok.  Niçin  yaşadığını,  bütün  bu  çabalarının 
amacının  ne  olduğunu  sorun  bakalım.  Yanıt  bulmakta 
güçlük  çekecek.  Bazıları  aileleri  için  yaşadıklarını  söy­
leyebilir,  ötekiler  yaşamın  keyfini  çıkarmaktan,  bir  baş­
kaları  para  kazanmaktan  söz  edebilirler  ama  gerçekte 
hiç  kimse  niçin  yaşadığını  bilmiyor;  yahlızlıktan  ve 
güven  yoksunluğundan  kendilerini  kurtarmaktan  baş­
ka  hiç  bir  dilekleri  yok.
14

---

Bugün  üyelik  ödentisi  veren  kilise  üyelerinin  sa­
yısının  gelmiş  geçmiş  her  dönemden  daha  çok  olduğu, 
din  konusu  üzerine  yazılmış  kitapların  en  çok  satan 
kitaplar  arasına  girdiği  ve  her  dönemdekinden  daha 
çok  sayıda  insanın  Tanrı’dan  söz  açtığı  bir  gerçek.  Ama 
bütün  bu  din  alış  verişi  yalnızca  derinlemesine  maddeci 
ve  dine  karşı  olan  bir  tutumu  gözlerden  saklamaya  ya­
rıyor.  Bu  tutum  Nietzshe’nin  ünlü  «Tanrı  öldü»  söz­
lerinde  dile  getirilmiş  olan  on  dokuzuncu  yüzyılın  dine 
karşı  olan  eğilimine  ideolojik  bir  tepki  olarak  gelişen 
ve  güvensizlikten  kurtulma  ve  kurulu  düzenle  uyum 
içinde  olma  isteminden  nedenini  alan  bir  davranış  ola­
rak  değerlendirilebilir.  İçten  gelen  bir  dinsel  davranış 
olarak  hiç  bir  gerçekliği  yok.  Bir  bakıma  on  dokuzuncu 
yüzyılda  Tanrıcı  düşüncelerin  bir  yana  bırakılabilmiş 
olması  küçümsenemeyecek  bir  başarı  sayılabilir.  Böy­
lelikle,  balıklama,  olaylara  tam  bir  nesnellikle  bakabi­
lecek  bir  tutum  içine  girilmiş  oldu.  Dünya  evrenin  mer­
kezi  olmaktan  çıktı;  insan  Tanrı’nın  öteki  yaratıklara 
buyruk  olmak  yargısıyla  yarattığı  en  orta  yerdeki  ye­
rini  ve  işlevini  yitirdi.  İnsanın  gizli  kalmış  güdülerini 
yeni,  nesnel  bir  açıdan  inceleyen  Freud  her  şeye  gücü 
yeten,  her  şeyi  bilen  Tanrı  düşüncesinin  kökünün  in­
san  varlığının  çaresizliğinden  ve  bu  çaresizliğe  bir  çö­
züm  bulmak  için  her  işte  kendisine  yardımcı  bir  baba 
ya  da  anaya  benzettiği,  yerlerle  göklere  egemen  bir 
Tanrı  inancında  saklandığını  farketti.  Freud  insanı  an-*' 
cak  kendi  çabasıyla  kendinin  kurtarabileceğini  anladı. 
Büyük  yol  göstericilerin  öğretileri,  anasının,  babasının, 
arkadaşlarının,  sevdiklerinin  gücünü  sevgiden  alan  yar­
dımları  yararlı  olabilir  ama  ancak  insan  varoluşun  so­
rumluluğunu  üstlenip  ona  göre  bütün  gücüyle  ve  yü­
reklilikle  gerekeni  yaparak  kendi  kendine  yardımcı  ola­
bilir.
15

---

İnsanlar  tıpkı  anaları  babalarıymışçasına  onlara 
her  işlerinde  yardımcı  olacak  bir  Tanrı  yanılgısını  ge­
rilerde  bıraktılar,  ama  onunla  birlikte  bütün  insancı 
dinlerin  gerçek  hedeflerinden  de  vazgeçmiş  oldular. 
Bunlar  da  bencil  bir  benliğin  dar  sınırlamalarını  aşmak, 
sevmeyi  başarmak,  nesnellik,  alçak  gönüllülük,  yaşa­
manın  amacının  yaşamak  olduğunu  ortaya  koyacak 
biçimde  hayata  saygılı  olmak,  insanın  gerçek  yetenek­
lerinin  ortaya  çıkmasına,  olanaklarını geliştirmesine  en­
gel  olmamak  gibi  şeylerdi.  Bunlar  başlıca  Batı  dinleri­
nin  hedefleri  olduğu  gibi,  başlıca  Doğu  dinlerinin  he­
defleri  de  bunlar.  Ama  Doğu  dinleri  Batı’nın  özlemle 
anımsadığı  doğaüstü  kurtarıcı  bir  baba  Tanrı  kavra­
mı  gibi  bir  yükün  altına  girmemiş...  Taoculuk  ve  Bu­
dizm  akılcılık  ve  gerçekçilikten  yana  bu  bakımdan  Batı 
dinlerine  üstün...  İnsana  gerçekçi  ve  nesnel  bir  açıdan 
bakıyorlar.  Bu  dinlerde  insana  yol  gösterecek  kendin­
den  önce  uyanmış,  aydınlanmış  olanlardan  başka  kim­
se  yok.  Bir  yandan  da  her  insanın  içinde  uyanmak,  ay­
dınlanmak  yeteneği  olduğunu,  kendi  yolunu  kendi  ken­
dine  bulabileceğini  savunuyorlar.  İşte  Doğu  dinlerinin 
düşünce  biçiminin,  Taoculuk  ve  Budizm  ve  bunların 
karışımından  oluşan  Zen  Budizm’in  bugün  Batı  için 
böylesine  bir  önem  kazanmış  olmasının  asıl  nedeni  bu- 
dur.  Zen  Budizm  insanlara  varoluş  sorununa  bir  yanıt 
bulmakta  yardımcı  olmaya  çalışıyor.  Öyle  bir  yanıt 
ki  işin  özüne  bakacak  olursak  Musevî  -  Hıristiyan  -  İs­
lâm  geleneğinin  yanıtının  bir  benzeri  ama  gene  de  ça­
ğımız  insanının  o  kadar  önemsediği  akılcılığa,  gerçek­
çiliğe,  özgürlüğe  ters  düşmeyecek  bir  yanıt.  Çok  yadır­
gatıcı  görünse  de  Doğu  dinlerinin  düşünce  yapısı  Batı’- 
nın  akılcı  düşünce  yapısına  Batı  dinlerininkinden  daha 
uygun  düşüyor.
16

---