Erich fromm psikanaliz ve

Gene  başka  bir  örnek  eylemlerin  ve  adların  bir  dil­
den  ötekine  hatta  aynı  dili  konuşan  halklar  arasında 
bile  var olan kullanımlarındaki farklılıklardır.  Ad’la  «bir 
şey»,  eylem’le  bir  «etken»  anlatılmış  olur.  Bir  şeyin 
oluşunu  ya  da  etkinliğini  anlatacak  deyimler  kullan­
mak  yerine  o  şeye  sahip  olma  durumunu  dile  getirecek 
şekilde  düşünmeyi  yeğ  tutanların  sayısı  giderek  artıyor; 
bu  kimseler  de  kurdukları  tümcelerde  eylemler  (fiil) 
yerine  adları  kullanmayı  seçmiş  oluyorlar.
Sözcükleriyle,  dilbilgisiyle,  söz  dizimiyle,  bütünlüğü 
içinde  biçim  alıp  kemikleşen  düşünce  yapısıyla  dil,  al­
gılarımızı  nasıl  yaşantılaştıracağımızı  ve  hangi  yaşan­
tılarımızın  bilince  ulaşabileceğini  ayarlıyor.
Hangi  kültürü  ele  alırsak  alalım  insanların  düşün­
celerine  yön  veren  ve  ancak  belirli  şeylerin  bilince  ulaş­
masına  izin  veren  süzgecin  başka  bir yanı  da  mantıktır. 
Tıpkı  insanların  çoğunun  dillerini  doğal  bir  şeymiş  gibi 
kabul  edip  yalnızca  başka  dillerin  aynı  şeyleri  söyle­
mek  için  değişik  sözcükler  kullandıklarını  sanmaları 
gibi,  insanların  çoğu,  doğru  düşünmenin  kurallarını  be­
lirleyen  mantığın  da  doğal  ve  evrensel  olduğunu,  sanı» 
yorlar;  yani  onlara  göre bir  kültürde  mantıksız  olan  şey 
başka  kültürlerde  de  mantıksızdır.  Çünkü  doğal  man­
tıkla  çelişmektedir.  Gerçekte  bunun  böyle  olmadığına 
en  iyi  bir  örnek  Aristo  mantığıyla  paradoks  mantığı 
arasındaki  farklılıktır.
Aristo mantığı  (A’nın  A’ya eşit  olduğu)  ilkesine  da­
yanan  eşitlik  yasası,  (A’nın  A  olmayana  eşit  olmadığı 
ilkesine  dayanan)  karşıtlık  yasası  ve  (A’nm  hem  A  ol­
nice  metinde  «her  zaman  sevmek»  gibi  duygusal  yaşantılar  için  bir­
leşik  zaman  kullanılmıştır.  Anlamı  «tam  olarak  severim»  olmak  ge­
rekirken  çeviren  yanlış  anlamış  ve  «sevdim»  diye  çevirmiştir.
50

---

mayana  hem  de  A’ya  eşit  alamayacağı)  ilkesine  daya­
nan  ortadakini  dışta  bırakma  yasasına  dayanır.  Aris­
to’nun  söylediği  gibi  «Bir  şeyin,  aynı  zamanda  aynı  ba­
kımdan,  aynı  şeye  hem  ilişkin  olması  hem  de  olmaması
olanaksızdır 
 
öyleyse  ilkelerin  en  kesin  olanı  bu-
dur»  (15).
Aristo’nun  mantığıyla  karşılaştırılınca  paradoks 
mantığı  diyebileceğimiz  mantıkta  A  ve  A  olmayan  X ’in 
yüklemleri  olarak  birbirlerini  dışarda  bırakmazlar.  Pa­
radoks  mantığının  Çin  ve  Hind  düşüncesinde,  Heraklit 
felsefesinde  ve  Hegel’le  Marx’m   düşünce  sistemlerinde 
ağırlıklı  bir  yeri  vardır.  Paradoks  mantığının  genel  il­
kesi  Lao  Tzu’nun  şu  sözleriyle  çok  açık  biçimde  belir­
lenmiştir.  «kesinlikle  doğru  olan  sözler  paradoks  gibi 
görünür»  (16).  Gene  Chuang-Tzu’nun  sözleriyle  «Bir, 
birdir,  bir  yandan  da  bir,  bir değildir  ve  gene  de  bir  bir­
dir.»
Aristo  mantığının  doğruluğundan  hiç  kuşku  duyul­
mayan  bir  kültürde  yaşayan  kimsenin  Aristo  mantı­
ğıyla  çelişen,  bu  nedenle  de  kendi  kültürü  açısından 
mantıksız  olan  yaşantıların  ayırdmda  olabilmesi  ola­
naksız  değilse  bile  son  derece  güçtür.  Buna  Freud’un 
karşıt  duygular  kavramı  güzel  bir  örnek  olarak  alına­
bilir.  Freud’a  göre  bir  kimse  aynı  insana  karşı  aynı 
anda  hem  sevgi  hem  de  nefret  duyabilir.  Bu  karmaşık 
duygu  paradoks  mantığı  açısından  tam  olarak  mantı­
ğa  uygundur.  Oysa  ki  Aristo  mantığı  açısından  mantı­
(15)  Aristo,  Metaphysics,  Gamma  kitabı,  1005b  20.  Aristo’nun 
metafiziğinin  R.  Hope’un  yaptığı  çevirisinden  (Columbia  Univ.  Press 
New  York,  1952).
(16)  Lao-Tzu,  Tao-Te-Ching,  *The  Sacred  Books  of  the  East» 
(Doğu’nun  Kutsal  Kitapları),  F.  Max.  Mueller  baskısı,  cilt  X X X IX  
(Oxford  University  Press,  Londra,  1927,  S.  120).
51

---

ğa  ters  düşer.  Bu  nedenle  de  insanların  çoğunluğu  için 
de  böyle  karşıt  duyguların  farkına  varabilmek  son  de­
rece  güçtür.  Eğer  sevdiklerinin  bilincindeyseler  nefret 
ettiklerini  fark  edemezler.  Çünkü  aynı  kimseye  karşı 
aynı  zamanda  iki  karşıt  duygu  taşıyabilmek  onlara  son 
derece  mantıksız  görünmektedir.
Süzgecin  dil  ve  mantıktan  başka  bir  yanı  da  ya­
şanılan  yaşantının  içeriğidir.  Her  toplumun  düşünül­
mesine,  hissedilmesine  ve  söze  dökülmesine  izin  verme­
diği  düşünceler  ve  duygular  vardır.  Öyle  şeyler  vardır 
ki  bunların  yalnız  söylenmesi,  yapılması  değil  düşünül­
mesi  de  yasaktır.  Örneğin  başka  boylardan  olanları  öl­
dürüp  mallarını  yağma  etmekle  geçimlerini  sürdüren 
bir  boydan  olan  bir  kimsenin  başkalarını  öldürüp  mal­
larını  yağma  etmeye  karşı  bir  tiksinti  duymuş  olabile­
ceğini  düşünelim.  Bu  kimsenin  bu  duygusunun  farkına 
varabilmesi  pek  az  olasılık  taşır.  Çünkü  böyle  bir  duy­
gu  boyun  öteki  üyelerinin  duygulanma  biçimiyle  uz- 
laştınlamaz.  Böyle  uzlaşmaz  duyguların  farkına  varıp 
ayırdmda  olmak  bütün  bütün  yalnızlığa,  toplum  dışına 
itilmek  demek  olacaktır.  Bu  nedenle  de  böyle  bir  tik­
sinti  duyan  kimse  bu  duygusunun  bilincine  ulaşmasına 
izin  verecek  yerde  büyük  bir  olasılıkla  kusmak  gibi  psi- 
kosomatik  bir  belirti  geliştirecektir.
Buna  karşın  bunun  tersine  tarımla  uğraşan  barı 
sever  bir boydan  olan bir  kimsede  başka boylardan olan­
ları  öldürüp  mallarını  yağma  etme  konusunda  bir içtepi 
oluşabilir.  Büyük  olasılıkla  o  kimse  böyle  bir  içtepinin 
bilincine  ulaşmasına  izin  vermeyecektir.  Onun  yerine 
örneğin,  çok  ağır  korku  bunalımlarına  kapılmak  gibi 
belirtiler  geliştirebilecektir.  İşte  bir  örnek  daha  :  Bi­
zim  büyük  şehirlerimizde  bir  giysiye  büyük  gereksinim 
içinde  olup  da  en  ucuzunu  bile  alabilecek  parası  olma­
52

---