Erich fromm psikanaliz ve

Tanrı’ya  bırakmaktır.  Hiç  kuşkusuz  bu  yaşantı  da  in­
san  kendini  alıcı,  her  şeye  açık  bir  duruma  getirmiş 
olmuyor,  söz  dinleyip  boyun  eğiyor.  Tanrının  isten­
cinin  yolunda  gitmekten  amaç,  bencillikten  bütün  bü­
tün  vazgeçmekse,  bu  en  iyi  biçimde  Tanrı  düşüncesi 
olmadan  yapılabilir.  Biraz  çelişkili  görünse  de  asıl  Tan­
rının  buyruğunu  izlediğim  zaman  Tanrıyı  unuttuğum 
zaman  oluyor.  Zen’in  boşluk  kavramıyla  anlatmak  is­
tediği  şey,  bir  kimsenin  putlaştırılmış,  her  işte  yar­
dımcı  bir  Baba  Tanrı  imgesininin  arkasına  gerilemek 
çekincesi  olmadan  kendi  kişisel  istencini  bırakabilme­
sidir.
40

---

IV  BİLİNCİN  YAPISI,  BASKI  VE 
BASKININ  YOK  EDİLMESİ
Yukardaki  ayrımda  insancı  psikanalizin  hedefle­
rini  oluşturan  insan  ve  insanın  varoluş  sorunuyla  ilgili 
düşünceleri  ana  çizgileriyle  açıklamaya  çalıştım.  An­
cak  psikanaliz  bu  genel  düşünceleri  başka  insancı  fel­
sefelerle  ve  dinsel  görüşlerle  paylaşmaktadır.  Şimdi 
psikanalizin  hedeflerini  gerçekleştirebilmek  için  konu­
ya  kendine  özgü  yaklaşım  biçimini  incelememiz  gere­
kiyor.
Psikanaliz  yaklaşımında  hiç  kuşkusuz  en  kendine 
özgü  öğe  bilinçdışında  olanı  bilince  çıkarma  girişimi­
dir.  Freud’un  sözlerini  tekrarlayacak  olursak,  Id’i  (İl­
kel  Benlik)  Ego  (Benlik)  durumuna  getirmektir.  İlk 
bakışta  bu  sözler  yeteri  kadar  açık  ve  kolay  anlaşılır 
gibi  görünüyor  ama  hiç  de  öyle  değil.  Hemen  ortaya 
sorular  çıkıyor:  bilinçdışında  olan  nedir?  Bilinç  nedir? 
Bastırılma  nedir?  Bilinçdışı  nasıl  bilince  dönüşür?  Eğer 
böyle  bir  şey  olabiliyorsa  bundan  çıkabilecek  sonuçlar 
nelerdir?
Öncelikle  «bilinç»  ve  «bilinçdışı»  deyimlerinin  çe­
41

---

şitli  değişik  anlamlarda  kullanıldığını  aklımızdan  çı­
karmamalıyız.  İşlevsellik  (functional)  diye  tanımlaya­
bileceğimiz  bir  anlamda  «bilinç»  ve  «bilinçdışı»  deni­
lince,  bireyin  içinde  bulunduğu  öznel  durum  anlatılmak 
isteniyor.  Şu  ruhsal  durumun  bilincindedir  dediğimiz 
zaman  bu  konudaki  duyguların,  isteklerin,  yargıların 
vb.  ayırdında  olduğunu  söylemiş  oluyoruz.  Bilinçdışı 
da  aynı  anlamda  kullanılıyor.  Burada  da  anlatılmak 
istenen  şey  o  kimsenin  iç  yaşantılarından  habersiz 
oluşu...  Duyular  da  içinde  olmak  üzere  eğer  tüm  ya­
şantılardan  tam  bir  habersizlik  söz  konusuysa,  baygın­
lıkta  olduğu  biçimiyle  bir  bilinçsizlikten  söz  edilebilir. 
Bir  kimsenin  belirli  duyguların  vb.  bilincinde  olduğu 
söylenince  bu  belirli  duyguların  bilince  ulaştığının,  be­
lirli  duyguların  bilinçdışında  kaldığı  söylenince  bun­
ların  bilince  ulaşmadığının  söylenmek  istendiğini  an­
larız.  Şurasını  hatırdan  çıkarmamalıyız,  bilinçsizlik  iç 
tepilerin,  duyguların,  isteklerin,  korkuların  vb.  var  ol­
mayışı  demek  değildir.  Yalnız  bu  iç  tepilerin  var  oldu­
ğunun  ayırdında,  farkında  olmama  demektir.
Bilinçdışmın 
işlevsel 
(functional) 
anlamından 
adamakıllı  değişik  başka  bir  kullanımı  da  insan  kişi­
liğinin  belirli  bölümleri  ve  bu  belirli  bölümlerin  içeriği 
anlamındadır.  «Bilinç»  ve  «bilinçdışı»  sözcükleri  yalnız 
başlarına  kullanıldıkları  zaman  genellikle  bu  anlamda 
kullanılmış  olur.  Burada  «bilinç»  insan  kişiliğinin  belli 
bir  içeriği  olan  bir  yanı,  «bilinçdışıysa»  kişiliğin  gene 
belli  bir  içeriği  olan  başka  bir  yanı  olarak  ele  alınmış 
oluyor.  Freud’un  görüşüne  göre  bilinçdışı  daha  çok  akıl- 
dışınm  egemen  olduğu  alandır.  Jung’un  düşünce  biçi­
mindeyse  bilinçdışmın  anlamı  hemen  hemen  bunun 
tersidir;  bilinçdışı  daha  çok  bilgeliğin  en  derin  kayna­
ğının  bulunduğu  alandır.  Buna  karşın  bilinç  yalnızca 
kişiliğin  anlama  ve  yargı  yeteneğinden  oluşan  anlık-
42

---

sal  (intellectual)  parçasıdır.  Bilince  ve  bilinçdışma 
bu  gözle  bakınca  bilinçdışı  sanki  evin  üst  bölümünde 
koyacak  uygun  bir  yer  bulunamadığından  ele  geçen 
her  şeyin  üstüste  atılıp  yığıldığı  bir  bodrummuş  gibi 
görünüyor.  Freud’un  bodrumunda  hemen  hemen  yal­
nız  insanın  kötü  yanları  var,  Jung’unkindeyse  hemen 
hemen  yalnız  bilgelik  yanı...
H.S.Sullivan’ın  belirttiği  gibi  bilinç  dışının  san­
ki  bir  yermiş  gibi  anlatılmaya  çalışılması  bilinçdışmın 
içeriğini 
oluşturan  ruhsal  gerçekleri  tanıtabilmek 
için  zayıf  ve  yetersiz  bir  benzeti.  Hemen  şurasını  da 
ekleyelim.  İşlevsel  düşüncelerden  çok,  bu  tür  maddesel 
düşüncelerin  üstün  tutulmasının  nedenini  çağdaş  Ba­
tı  Kültürünün  «olan»  deyimi  yerine  «var»  deyimiyle 
sunulan  konuları  kavramaya  daha  yatkın  olması  gibi 
bir  genel  eğilime  bağlayabiliriz.  Bir  huzursuzluğum 
var,  bir  uykusuzluk  sorunum  var,  bir  çöküntü  duru­
mum  var,  bir  psikanalistim  var...  Tıpkı  bir  otomobi­
lim  var,  bir  evim  var,  bir  çocuğum  var  der  gibi...  Ay­
nı  söyleme  biçimini  sürdürerek  birde  «bilinçdışım» 
var.  Bir  çok  kimsenin  «bilinçdışı»  yerine  «bilinçaltı» 
deyimini  kullanması  öyle  rastgele  ağızdan  çıkan  bir 
söz’  değildir.  Onlar  daha  iyi  yerine  oturduğu  düşünce­
siyle  böyle  söylüyorlar;  Kolaylıkla  «bu  benim  bilinci­
min  dışında»  denebilirse  de  «bu  benim  bilincimin  al­
tında  demekteki  güçlük  ortada.
Bilincin  kavram  kargaşalığına  yol  açan  bir  anla­
mı  daha  var.  Bilinç  düşünen,  anlayıp  yargılara  varan 
anlık  (reflecting  intellect)  yeteneğiyle  özdeşleştirilir,  bi­
linçdışı  da  düşünmeden  ulaşılan  yaşantılarla  özdeşleşti­
rilir.  Elbet  ((bilinç»  ve  «bilinçdışı» nın  bu  anlamda  kul­
lanılışına  karşı  çıkmak  için  bir  neden  yok.  Yeter  ki 
öteki  iki  anlamla  bir  karışıklık  doğurmasın,  anlam
43

---