Erich fromm psikanaliz ve

niş  bir  kesimi  dünyasal,  çıkarcı,  acımasız,  güçlü  olmak 
çabasında  politikacılar,  dar  kafalı,  dar  görüşlü  bir  ta­
kım  PrusyalI  soylular,  generaller  ve  iş  adamları,  bürok­
ratlardan  oluşurken  Hitler,  Himmler,  Goebbels  üçlüsü­
nün  oluşturduğu  çekirdek  özünde  kendi  dinsel  düşlerini 
gerçekleştirebilmek  için  yıkıp  kırmayı  amaçlıyan  bir 
kutsal  öfkeden  güçlerini  alan  ilkel  «ayı  gömleklilerden» 
pek  farklı  değildi.  Bu  yirminci  yüzyılın  «ayı  gömlekli­
leri»  yeniden  töresel  öldürme  törenleri  efsanelerini  Ya- 
hudileri  öldürmekle  canlandırarak  en  derin  isteklerin­
den  birini  yüzeye  çıkartmış  oluyorlardı:  Adam  öldürme 
törenleri...  Adam  öldürme  törenini  önce  Yahudilere  son­
ra,  başka milletlere  daha  sonra  Alman  milletine  uygula­
dılar.  En  son  her  şeyi  yakıp  yoketme  töreninde  kendi 
karılarım,  çocuklarını  ve  kendilerini  de  öldürdüler.)  İn­
sanlık  öncesi  doğayla  bütünleşmenin  daha  az  ilkel  tür­
leri  de  vardır.  Totem  hayvanıyla  boy’un  (kabile)  ken­
dini  özdeşleştirdiği  ilkel  dinlerde  ya  da  ağaçlara,  gölle­
re,  mağaralara  tapınmanın  esas  alındığı  dinsel  sistem­
lerde,  bir  arada  cinsel  yakınlaşmayla  sona  eren  bereket 
ayinlerinde,  hepsinde  amaç,  bilinci,  aklı  ve  vicdanı  yok- 
etmektir.  Bütün  bu  dinlerde  kutsal  olan  şey  insanı,  in­
sanlık  öncesi  doğanın  bir  parçası  durumuna  dönüştü­
ren  «düş»  le  ilgili  olan  şeylerdir,  «kutsal  adam»  (örne­
ğin  şaman)  bu  amacda  en  ileriye  gidebilmeyi  başarmış 
olan  kimsedir.
Öteki  kutupta  varoluş  sorununa  aradığı  yanıtta 
insanlık  öncesi  durumdan  bütün  bütün  sıyrılma  yolunu 
bulan  özellikle  insana  özgü  akıl  ve  sevgi  olanaklarım 
geliştirerek  insanla  insan,  insanla  doğa  arasında  yeni 
bir  uyum  sağlayan  dinler  vardır.
Böyle  girişimlere,  göreli  olarak  ilkel  diyebileceği­
miz  toplumlarm  bireyleri  arasında  da  rastlayabilmek
37

---

olanağı  varsa  da  gene  de  tüm  insanlık  ele  alınınca  ayı­
rım  çizgisinin  İ.Ö.  2000  yıllarıyla  İsadan  sonra  başlayan 
dönemin  ilk  yılları  arasında  olduğu  anlaşılıyor.  Uzak 
Doğuda  Taoculuk  ve  Budizm,  Mısır’da  Ikhnaton’un  din­
sel  devrimi,  İranda  Zerdüşt  dini,  Filistin’de  Musa  dini, 
Meksika’da  Quetzalcoatl  dini  (9)  insanlığın  bu  dönem­
de  tam  bir  dönüşüme  girdiğini  açıklıyor.
Bütün  bu  dinlerde  bireylik  öncesi,  bilinç  öncesi  bir 
cennet  özlemiyle  uyum  sağlamak  için  gerileme  yerine 
yeni  bir  düzlemde  bir  bütünleşme  bulunmaya  çalışılı­
yor:  bu  bütünleşmeye  ancak  insan  ayrıklığın,  bölün­
müşlüğün  acısını  yaşadıktan,  kendinden,  dünyadan  ya­
bancılaştıktan  ve  tam  olarak  doğduktan  sonra  erişebi­
lir.  Bu  yeni  bütünleşmenin  temel  koşulu  insanın  aklı­
nın,  gerçeğin  sezgiyle,  doğrudan  kavranışına  engel  ol­
mayacak  bir  aşamaya  kadar  geliştirilmesidir.  Bu  yeni 
amaç  için  geçmişe  değil  de  geleceğe  dönük  Tao  gibi, 
Nirvana  gibi,  Aydınlanma  gibi,  İyilik  gibi,  Tanrı  gibi 
simgeler  ortaya  konmuştur.  Bu  simgelerin  aralarında­
ki  farklar  çıktıkları  toplum  ve  kültürlerin  farklı  olma­
sının  neden  olduğu  farklardır.  Batı  geleneğinde  «he­
def»  olarak  seçilen  simge  en  güçlü  bir  Kral  ya  da  boy 
başkanınım  sert  ve  başına  buyruk  kişiliğidir,  ama  daha 
Kutsal  Kitabın  Eski  Ahit  döneminde  bile  bu  kişilik, 
bütün  bütün  keyfine  buyruk  bir  yönetici  olmaktan  çı­
karılıp,  yapmış  olduğu  anlaşmayla  ve  bu  anlaşmadaki 
vaatlarıyla  kendini  bağlı  tutan  bir  yöneticiye  dönüştü­
rülmüştür.  Peygamberler  yazınında  hep  insanla  do­
ğa  arasında  yeni  bir  uyumun  sağlanacağı  bir  kurtu­
luş  çağı  konusunda  müjdeler  vardır:  Hristiyanlıkta
(9) 
Laurette  Sejoumee’nin  «Burning  Waters>  adlı  yapıtına  baş­
vurulabilir  (Londra,  Thames  and  Hudson,  1957).
38

---

Tanrı  insan  olup  gözükür.  Maimonid  felsefede  de  (10), 
gizemcilikte  de  insan  biçimli  ve  keyfine  buyruk  sert 
yönetici  öğesi  hemen  bütün  bütün  yok  olmuştur.  Ama 
Batı  dinlerinin  halkça  benimsenmiş  biçimlerinde  pek 
büyük  bir  değişime  uğramadan  olduğu  gibi  kalmıştır.
Hristiyan - Musevi  dinlerinin  görüşüyle  Zen  Bu­
dizm  görüşü  arasında  ortak  olan  yan,  tam  anlamıyla 
yaşamak,  uyanık  olmak,  duygulu  olmak  için  istenci 
bir  yana  bırakmak  gerekliliğinin  ayırdmda  olmakta 
birleşmeleridir.  İstenci  bir  yana  bırakmaktan  amaç 
benim  içimdeki  ve  dışımdaki  dünyayı  isteklerimin  ol­
ması  için  zorlamak,  o  yöne  çevirmeye  çalışmak,  bo­
ğazına  sarılıp  egemen  olmaya  çabalamaktan  vazgeç­
mek...  Zen  dilinde  bu  durum  «kendini  boş  bir  duruma 
getirmek»  sözcükleriyle  anlatılır.  Böylece  anlatılan  du­
rum  olumsuz  bir  davranış  değildir.  Kendini  alıcı,  her 
şeye,  açık  bir  duruma  getirmektir.  Hristiyanlarm  de­
yiş  biçimiyse  «kendi  nefsini  öldürüp  Tanrının  buyru­
ğuna  katlanmaktır.»  Hristiyan  yaşantıyla  Budist  ya­
şantı  arasında  yalnız  bu  iç  durumu  sözcüklere  döküp 
dillendirmekten  oluşan  ayrılığın  ortaya  çıkardığı  kü­
çük  bir  fark  var.  Gene  de  halk  çoğunluğunun  benim­
sediği  yorum  ve  yaşantı  söz  konusu  olunca  bu  tüm ­
cede  dillendirilen  özet  anlatımın  ardındaki  anlam,  ken­
di  bir  karara  varmak  yerine  kararı  yukardan  onu  göz­
leyip,  onun  için  neyin  iyi,  neyin  kötü  olduğunu  daha 
iyi  ayırabilecek,  her  şeyi  hilen,  her  şeye  güçlü  Baba
(10) 
Musa  Bin  Maimon’un  felsefesi  (1135-1204).  Maimon,  Aristo 
felsefesiyle  Kutsal  Kitabı  uzlaştırmaya  çalışmıştır.  Ispanya’da  doğ­
muş  sonra  Yahudilere  yapılan  zulümden  kaçmış,  önce  Kudüs’e  son­
ra  Kahiı-e’ye  yerleşmiştir.  Yapıtlarının  çoğunu  Arapça  yazmış  bir 
Musevî  din  adamı  olan  Maimon,  Selâhaddini  Eyyubi’ye  hekimlik  de 
yapmıştır  (Çevirenin  notu).
39

---