Еколоэийа вя ятраф мцщитин мцщафизяси dos. A. B. Dolxanov

Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №3, oktyabr, 2014 - жц ил 

 

 

 

onun  elektrokimyavi  potensiallarının  böyük 

fərqli olmasıdır. 

Bu  və  ya  diqər  səbəbdən  metalın  yük-

sək  elektrokimyavi  potensiallar  fərqini  də-

yişmək mümkün deyilsə, onda qoruyucu ör-

tük çəkilir. Metallaşdırılmış, kimyəvi və lak-

lı örtüklərdən istifadə olunur. 

Metallaşdırılmış  örtükdən  əsasən  kon-

takt  cütlü  detalların  materiallarında  istifadə 

olunur.  Potensiallar  fərqindən  asılı  olaraq 

anodlu  (əsas  metala  münasibətdə  örtüyün 

mənfi  potensialı)  və  katodlu  (örtüyün  müs-

bət  potensialı)  örtüklərə  görə  fərqlənirlər. 

Korroziya  zamanı  detalın  əsas  materialı  ilə 

birlikdə  örtüyün  özü  də  dağıla  bilər.  Dağıl-

ma  örtükdəki  məsamələrdən,  istismar  müd-

dətində  cızılma  yerlərində  və  çatlarda  baş 

verir.  Anodlu  örtüklərdə  korroziya  nəticə-

sində  örtüyün  özü  dağılsa  da,  detalın  əsas 

materialı  dağılmağa  səbəb  olmur.  Katodlu 

örtükdə isə bütün proseslər əksinə olur. 

Örtük materialı qismində daha çox ni-

kel, mis, sink, kadmium, qalay və gümüşdən 

istifadə  olunur.  Örtüyün  qalınlığı  material-

dan və örtüyün çəkilmə üsulundan asılı ola-

raq  seçilir.  Örtüyün  mexaniki  və  qoruyucu 

xüsusiyyətlərini  yaxşılaşdırmaq  üçün  müx-

təlif  cinsli  materiallardan,  çoxqatlı  örtülmə-

dən istifadə edilməsi məsləhət görülür. 

Örtüyün  kimyavi  üsulla  alınması  me-

tallaşdırılmış  örtükdən  daha  davamlıdır. 

Kimyəvi  üsulla  yaradılan  qoruyucu  plyonka 

dayanıqlı  olmaqla  yanaşı,  yaxşı  dekorotiv 

görünüşdə  olur.  Örtüyün  qalınlığı  adətən 

1...15 mkm-ə bərabər götürülür. 

Oksidləşdirmə - poladda, alüminumda 

və onun ərintilərində oksid plyonkanın alın-

masıdır.  Bu  növ  örtük  yaxşı  xarici  görünü-

şə, korroziyaya qarşı dayanıqlıq xüsusiyyət-

lərə malikdir. 

Anodlaşdırma  -  elektrokimyavi  üsulla 

alüminium  və  onun  ərintilərində  dekorativ 

örtüyün alınmasıdır, Qoruyucu plyonka kim-

yəvi  cəhətdən  dayanıqlı  olması  ilə  yanaşı, 

yüksək  elektriki  izolyasiya  xüsusiyyətlərinə 

malikdir və korroziyadan etibarlı qorunmaq-

la yanaşı onları rəngləmək mümkündür. 

Fosfatlaşdırma-poladda  yüksək  korro-

ziyaya qarşı və elektroizolyasiya xüsusiyyə-

tli qoruyucu plyonkanın alınmasıdır. Alınan 

örtük məsaməli və müəyyən olunmuş həddə 

qədər davamlıdır. Fosfotlaşdırılmış plyonka-

lar  rənglənmədə  rəngin  astarı  kimi  istifadə 

olunur. 

Lak  və  boyalı  örtük  detalları  korrozi-

yadan  qoruyur.  Bu  növ  örtüyün  çatışmayan 

cəhətlərinə  aşağı  mexaniki  möhkəmlik  və 

termodayanıqlığı aid etmək olar. Örtüyün bu 

növündən karkasların, cihazların üz panallə-

rinin rənglənməsində istifadə olunur. Məmu-

latın  xarici  görünüşünün  keyfiyyətini  artır-

maq  üçün  çoxqatlı  rənglənmə  təmin  olun-

malıdır. Lak və boyalı örtüyün  qalınlığı 20-

dən 200mkm-ə qədər olmalıdır. Cədvəl 1-də 

lak və boyalı örtün hansı xarici təsirlərə qar-

şı davamlı olması göstərilmişdir [4]. 

 

Lak və boyalı örtüklərin qrupları 

Cədvəl 1. 

Örtüyün qrupları 

Xarici təsirlərin növləri 

Suyadayanıqlı 

Xüsusi 

Yağa və benzinə dayanıqlı 

Kimyavi dayanıqlı 

Termodayanıqlı 

Elektroizolyasiyalı 

Dəniz, şirin su və onun buxarı 

İşığa vermə, dərin soyuqluq, bioloji təsirlər və s. 

Mineral yağ və sürtgü yağı, benzin, ağ neft 

Müxtəlif  kimyavi  reaktivlər,  aqresiv  qazlar,  buxar  və  ma-

yelər, turşu və duz məhlulları +60

0

C temperaturdan yüksək 

Elektrik cərəyanı, taclı və səthi boşalma 

 

80....130mkm qalınlıqda olan lak və bo-

yalı örtük,  lövhəni  komponentləri ilə birlik-

də nəmlikdən qoruyur. Belə örtüklərin çatış-

mayan  cəhətinə  istehsal  prosesinin  yüksək 

dərəcədə  təmiz  olmasını  və  nasaz  kompa-

nentlərin dəyişməsinin çətinliyini göstərmək 

olar.  İstismar  prosesində  örtük  qopur,  dağı-

lır, qabıqdan çıxır və elektrik birləşdiriciləri-

nin  kontaktları  çurklənir.  Su  buxarı  örtüyə 

düşdükdə kondensasiya edir və əlaqəsi kəsil-

miş  dövrələrdə  elektrik  müqavimətini  azal-

dır.  Örtüyün  quruması  nəticəsində  kompo-

nentlərin  çıxışlarının  yerləşdiyi  sıra  ilə  lak 

arasında  körpü  yaranır.  Bu  zaman  kompo-

---

Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №3, oktyabr, 2014 - жц ил 

 

 

 

nentlərin  çıxışına  və  lehim  birləşdiricilərinə 

mexaniki  gərginlik  verilir  ki,  çıxışların  yer-

ləşdiyi  sıra  arasında  qısa  qapanma  yaranır. 

Bunun  nəticəsində  lehim  kontaktlarının  im-

tina etmə intensivliyi artır. 

Bildiyimiz  kimi,  ətraf  mühitdə  olan  toz 

kiçik  kütləli  bərk  hissəciklərin  qatışığı  şəki-

lində havada olmaqla əşyanın səthinə yavaş- 

yavaş  çökür.  Toz  təbii  və  texniki  olmaqla 

bir-birindən  fiziki  cəhətdən  fərqlənirlər.  Tə-

bii tozlar Yerin səthində Günəşin təsirindən, 

vulkanlardan və s. təbii hadisələrdən yaranır. 

Texniki tozlar isə avadanlıqların dağılmasın-

dan,  materialların  emalından,  yanacağın 

yandırılmasından və s. alınır. 

Havanın  nisbi  rütubəti  75%  yüksək  ol-

duqda  və  normal  temperaturda  toz  hissələ-

rinin  sayının  artması  müşahidə  olunur  ki, 

bunun  nəticəsində  EA-ın  hərəkət  etməyən 

səthlərdə  tozun  cəzb  edilmə  ehtimalı  artır. 

Aşağı  nəmlikdə  tozun  hissəcikləri  elektriki 

yüklənir.  Bir  qayda  olaraq  metal  olmayan 

toz müsbət, metal isə mənfi yüklənir. Zərrə-

rciklərin  yüklənməsi  adətən  onların  toqquş-

ması nəticəsində baş verir. 

Havanın  tozla  çirklənməsi  EA-ın  fasilə-

siz  və  etibarlı  işlənməsini  müəyyən  qədər 

aşağı salır. Elektromexaniki qovşaqların de-

talarının  sürüşkən  səthində  sürtkü  materialı-

na  toz  düşdükdə  bu  qatışıq  ona  yapışır  və 

onların dağılmasını sürətləndirir. 

Tozun təsiri nəticəsində maqnit lentlərin, 

disklərin,  maqnit  başlıqların  parametrləri  və 

xarakteristikaları dəyişir. Bu zaman onlar cı-

zılır  və  maqnit  qatlar  yarasız  hala  düşür. 

Kontaktların  araboşluğundakı  tozlar  relenin 

kontaktlarında  qısa  qapanmanın  yaranması-

na səbəb olur [5]. 

Bəzi  materialların  səhtinə  tozun  çök-

məsi  onun  hidroskopiklik  (rütubəti  özünə 

çəkmək) xüsusiyyətinə görə təhlükəlidir. Be-

lə  ki,  nisbətən  çox  olmayan  nəmlikdə  toz 

müəyyən dərəcədə korroziyanın sürətini artı-

rır. Öz tərkibində elektrolit olan toz havada-

kı nəmliyi udaraq korroziyanı dəfələrlə güc-

ləndirir. Toz turşu məhlulunu udduqda, hətta 

keyfiyyətli rəngləri də tez dağıdır. Tropik öl-

kələrdə  toz  daha  çox  kiflənmənin  artmasına 

səbəb olur. 

Uzunmüddətli  istismar  prosesində  kom-

ponentlərin  səthində  olan  toz  izolysiya  mü-

qavimətini  aşağı  salır.  Bu  əsasən  yüksək 

nəmlik  şəraitində  çıxışlar  arasında  cərəyan 

itkisinin yaranmasına gətirib çıxarır. Ona gö-

rə  də  göstərilən  xüsusiyyətlər  korpusundakı 

çıxışlar arasında kiçik məsafəli mikrosxemlər 

üçün daha təhlükəlidir. Tozun dielektrik ke-

çiciliyi  havanın  dielektrik  keçiciliyindən 

yüksək olduğu üçün komponentlərin çıxışla-

rı  arasındaki  tutumun  artmasını  təyin  edir. 

Buna uyğun olaraq tutum maneələri artır. 

Ətraf  mühitdən  EA-na  tozun  çökməsi 

havanın  təbii  hərəkətinə  maneə  törədir,  mə-

mulatın  soyudulma  effektliyini  aşağı  salır, 

çap  lövhəsinində  laklı  örtükdə  qorunmayan 

cərəyenkeçirici kontaktların normal işlənmə-

sinə mənfi təsir göstərir. 

EA-na və onun ayrı-ayrı qurğularına to-

zun  girməməsi  üçün  onlar  germetik  kor-

pusda  yerləşdirilməlidir.  Bunun  nəticəsində 

EA-ın  dəyəri  artır  və  işləmənin  temperatur 

rejimi pisləşir. Əgər EA-ın korpusu deşiklər-

lə  yerinə  yetiribsə,  toz  təbii  yolla  soyudul-

muş  hava vasitəsilə EA-ın  daxilə keçir. Be-

ləliklə,  havanın  soyudulması  üçün  korpusda 

yerinə  yetirilən  ventelyasiya  deşikləri  mə-

mulatın  daxilinə  tozun  keçməsinə  səbəb 

olur. 

Havanın  rütubəti  tozun  neqativ  təsirinə 

qarşı  mübarizədə  böyük  rol  oynayır.  Nisbi 

rütubətin  70%-dən  yüksək  olması  tozu  nis-

bətən  zərərləşdirir.  Bunun  nəticəsində  toz 

hava  selinin  zəif  hərəkətində  qalxmır  və 

konstruksiya elementlərinə çökmür. Ona gö-

rə də EA-ı olan otaqlarda döşəməni mütama-

di olaraq yaş əski ilə silmək məsləhət görü-

lür. 

EA-in  qovşaq,  blok  və  şkaflarının  ger-

metikləşdirilməsi, nəmlik təsirindən və ətraf 

mühitin  zərərli  maddələrindən  (toz,  baro-

metrik təzyiqin dəyişməsi) etibarlı qorunma-

sını  təmin  edir.  Mikrosxemlərin  və  elektro-

radioelementlərin germetik  korpusda  yerləş-

dirilməsinə  baxmayaraq,  istismar  proseslə-

rində  komponentlərin  korpusunun  daxilinə 

tez-tez  nəmlik  keçir  və  materiallar  öz  xüsu-

siyyətlərini dəyişir ki, bunun nəticəsində qı-

sa qapanmaya şərait yaranır. 

Birinci  səviyyəli  modullar  lak  örtüyü, 

epoksid qatran yapışqanı ilə qorunur. Xüsu-

sən  sarğı  materiallarında  germetikləşdirici 

kompaundu  (izolyasiya  materialını)  preslə-

---