Еколоэийа вя ятраф мцщитин мцщафизяси dos. A. B. Dolxanov

Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №3, oktyabr, 2014 - жц ил 

 

 

 

S/s 

Su anbarları 

Dərinliyi, m 

Morfoloji gös-

tərici, H

2

/F 

1m dərinlikdə həcm artımı 

H

/

V

tam

, mln.m

3 

Ən böyük H

1

 

Orta H 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

Çox dərin 





m

H

100



 

1. 

Tərtərçay 

103,0 

40,8 

3

10

12

,

0





 

5,48 

Dərin 





m

H

100



 

2. 

Mingəçevir 

75,0 

26,0 

3

10

001

,

0





 

214,27 

3. 

Arpaçay  

60,0 

25,0 

3

10

1

,

0





 

2,50 

4. 

Ağstafaçay  

50,5 

18,8 

3

10

05

,

0





 

2,37 

Orta dərinlikdə 





m

H

20

.....

40



 

5. 

Xaçınçay  

37,0 

13,10 

3

10

09

,

0





 

0,62 

6. 

Viləşçay 

32,5 

18,40 

3

10

13

,

0





 

1,42 

7. 

Araz  

27,0 

9,33 

3

10

0006

,

0





 

50,00 

8. 

Madagiz  

27,0 

9,80 

3

10

16

,

0





 

0,22 

9. 

Yuxarı Köndələnçay 

25,5 

6,50 

3

10

027

,

0





 

0,37 

10.  Ceyranbatan  

23,6 

13,60 

3

10

015

,

0





 

7,80 

11.  Zoqolovoçay 

23,45 

6,49 

3

10

081

,

0





 

0,14 

12.  Yekə-xana 

21,2 

10,00 

3

10

098

,

0





 

0,42 

13.  Sirab  

20,7 

10,00 

3

10

06

,

0





 

0,61 

14.  Nohurqışlaq  

20,0 

6,30 

3

10

016

,

0





 

0,63 

 

Cədvəl 5. 

Azərbaycan ərazisində 1987-ci il səviyyəsində mövcud su anbarları fondunun 

paylanması (1 mln.m

3

 həcmində su anbarları daxil olmaqla)  

Su təsərrüfatı rayonu 

Su anbarının 

xidmət sahəsi, 

min ha 

Su anbarla-

rının sayı 

Cəm faydalı 

tutum mln.m

3

 

% ümumi 

Su anbarı resurs-

ları ilə torpaqların 

təminatı m

3

/ha 

Mingəçevir 

hidroqovşağı 

56,53 

8 

14

75

,

1562

 

27906 

Mingəçevir 

hidroqovşağı – mənsəb 

352,00 

13 

72

55

,

7978

 

22666 

Araz mənsəb 

178,23 

15 

12

33

,

1344

 

7571 

Xəzəryanı 

17,50 

1 

2

,

1

0

,

150

 

8571 

Lənkəran 

11,80 

5 

8

,

0

12

,

97

 

8231 

CƏMĠ: 

615,53 

42 

100

75

,

11132

 

18403 

 

Axın  rejimi  qeyri-stasionardır.  Su  anba-

rının  başlanğıc  hissəsindən  bəndə  qədər  su-

tutarda  su  axınının  hərəkətindən  asılı  olaraq 

suyun sürəti azalır, Kür  və Qanıx çaylarının 

mənsəb hissəsində axın sürəti 2m/san-yə ça-

tır.  Dolma  başa  çatdıqdan  sonra  axın  sürəti 

---

Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №3, oktyabr, 2014 - жц ил 

 

 

 

15....20  sm/san-yəyə  qədər  azalır.  Axın  isti-

qaməti  əsas  çay  və  qolların  axın  şırnağının 

istiqaməti  dibin  morfologiyası  və  su  anbarı-

nın  konfiqurasiyasından  asılı  olaraq  dəyişir. 

Sürətlərin  şaquli  paylanması  demək  olar  ki, 

dəyişmir.  Göl  hissəsində  axının  orta  sürəti 

14m/san-yəyə qədər olduqda, dibdə 7m/san-

yə  olur.  Çay  hissəsində  axın  sürəti  şaquli 

istiqamətdə az dəyişir. 

Mingəçevir  su  anbarında  bulanıqlıq  reji-

mi  ildaxili  dəyişməyə  məruz  qalır  və  tədqi-

qatlarla  iki  dövr  fərqləndirilmişdir:  yaz-yay 

və  payız-qış.  Birinci  dövr  yüksək  bulanıq-

lıqla  xarakterizə  olunur.  Bu  dövrdə  suyun 

səviyyəsi qalxdıqda və sahil zonasında quru-

muş  zonanın  su  basmasında  xüsusilə  güclü 

bulanıqlıq müşahidə olunur. II dövr bulanıq-

lığın azalması ilə səciyyələnir. Su anbarı əra-

zisi  bulanıqlıq  rejiminə  görə  üç  rayona  bö-

lünür: 

1.  İl  müddətində  suyun  bulanıqlığının 

çox  dəyişməsi  müşahidə  olunan  çayların 

axın sahələri; 

2.  Suyun  bulanıqlığının  illik  tsikldə  az 

dəyişdiyi dərin su sahələri; 

3.  Bulanıqlığın  suyun  səviyyəsinin 

dəyişməsindən,  külək  dalğa  hadisələrindən 

və 

atmosfer 

çöküntülərinin 

təsirindən 

dəyişdiyi sahələr. 

Varvara  su  anbarında  Mingəçevir  SES-

in  sərfinin  sutkalıq  təkrar  nizamlanması  hə-

yata keçirilir. Su anbarında  aparılmış tədqi-

qatlar  müxtəlif  vaxtlarda  həyata  keçirilmiş-

dir. 

Hidroqovşağın  qurğuları  tərkibin  suaşı-

ran  bənd,  məcra  tipli  SES-nın  binası,  balıq 

təsərrüfatı sugötürücüsü, torpaq qurğular da-

xildir. 

İqlim  şəraiti  Mingəçevir  su  anbarının 

yerləşmə  rayonunun  iqlim  şəraitinə  uyğun-

dur. 

Su anbarı rayonu geoloji cəhətdən laylar-

la  pliosen  çöküntüləri  üzərində  yatan  dör-

düncü    dövr  çöküntülərindən  təkil  olunmuş-

dur. Dördüncü  dövr çöküntülərinin qalınlığı 

300m-ə çatmaqla, kontinental allüvial, sahil-

dəniz  və  qədim  Xəzər  dəniz  mənşəli  olub, 

arabir çaqıl qatı təsadüf edən gil və qumların 

növbələşməsindən  ibarətdir.  süxurların  tez-

tez dəyişməsi səciyyəvidir. 

Su  anbarının  maksimal  eni  3,4  km,  də-

rinliyi 3...14m, sol sahilin bəzi yerlərində isə 

dərinlik 0,5m-dən çox olmamaqla, dayazdır. 

Axım  rejimi  morfoloji  xüsusiyyətlərlə 

əlaqədardır. Axım sahəsində axma sürəti 1,5 

m/san-yə,  göl  hissəsində  isə  0,5....0,7m/san-

yə  çatır.  Axın  cərəyanları  su  anbarının  daha 

dərin  hissələrini  əhatə  edir.  Su  mübadiləsi 

zəif olan dayaz zonada axma sürəti azdır. 

Mingəçevir  enerji  mənbəyinin  tikintisi 

Kür  çayı  suyunun  temperaturunun  illik  də-

yişməsində  aşağıdakı  kimi  əks  olunur.  Ni-

zamlanmadan əvvəl soyuq yanvar, ən isti ay 

isə iyul  olduğu halda, nizamlanmadan sonra 

ən soyuq ay  fevral,  ən isti ay isə avqust ol-

muşdur (cədvəl 6). 

                  Cədvəl 6. 

Mingəçevir su anbarından aĢağıda Kür 

çayı suyunun orta aylıq temperatruru 

Ay

lar

  

Mingəçevir su 

anbarı 

Varvara su anbarı 

Nizaml

anmaya 

qədər 

Nizamla

nmadan 

sonra 

Nizaml

anmaya 

qədər 

Nizaml

anmada

n sonra 

Yanvar  

3,0 

7,9 

3,1 

6,4 

Fevral 

4,9 

6,6 

5,1 

6,0 

Mart 

7,9 

6,8 

8,4 

6,4 

Aprel 

13,3 

9,6 

13,1 

10,2 

May 

18,5 

15,6 

18,3 

15,5 

İyun  

22,2 

18,1 

22,2 

18,6 

İyul 

25,1 

20,5 

25,7 

21,5 

Avqust 

24,9 

21,0 

25,2 

22,8 

Sentyabr  

21,3 

21,4 

21,2 

22,1 

Oktyabr  

15,2 

19,1 

15,9 

19,9 

Noyabr  

9,7 

15,1 

9,6 

15,4 

Dekabr  

5,0 

11,0 

4,9 

10,4 

Orta  

14,3 

14,4 

14,4 

14,6 

 

Tərtər və Madagiz su anbarları  Tərtər 

çayı üzərində qurulmuşdur. 

1976-cı  ildə  Tərtər çayı  üzərində  iki pil-

ləli enerji mənbəyi olan su anbarları yaradıl-

mışdır  ki,  bunlara  Tərtərçay  və  Madagiz  su 

anbarları  aiddir.  Tərtərçay  su  anbarına  tor-

paq    bənd,  irriqasiya-enerji  məqsədilə  subu-

raxıcı, istismar su tullayıcısı, Madagiz su an-

barına  isə  torpaq  bənd,  pilləli  suburaxıcı  və 

istismar su tullayıcısı daxildir. 

Atmosfer yağıntılarının orta illik norması 

370 mm-dir.  

Külək  rejimi  musson xarakterli  olmaqla, 

küləyin  sürəti  orta  qiymətlə  -  3...4  m/san 

təşkil edir. 

---

Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №3, oktyabr, 2014 - жц ил 

 

 

 

Rayon  1000....1100  mm/il  hüdudunda 

dəyişən  yüksək  buxarlanma  ilə  xarakterizə 

olunur. 

Buxarlanma  yay  dövründə  (iyul-avqust) 

maksimum  670  mm  olmaqla,  yağıntıdan  30 

dəfə  çox  olur,  minimum  isə  soyuq  dövrdə 

(noyabr-fevral)  olur  və  yağıntının  miqdarı 

buxarlanmadan 5 dəfə çox olduqda baş verir. 

Su  anbarı  rayonunda  sürəti  5...10  m/san 

olan,  sahil  küləkləri  (musson  və  briz  xarak-

terli) cənub-şərq və şimal-qərb istiqamətində 

üstünlük təşkil edir. 

VəĢərü  çayı  Lənkəran  çayının  sağ  qolu 

olmaqla, 38 km uzunluğundadır və su yığıcı 

hövzəsinin  sahəsi  169  km

2

-dır.  Çayın  axını 

yağıntılar  hesabına  formalaşır.  Axının  il  da-

xili paylanması iki yüksək payız (IX-XI ay-

lar) və yaz (III-IV aylar) daşqınları ilə səciy-

yələnir. 

Su  anbarı  dağarası  çökəklikdə  yerləşir, 

yamacların  dikliyi  35...45



  -dir. Onlar güclü 

yarğan – tirə sisteminə bölünmüşdür. 

Su anbarı çanağının geoloji quruluşunda 

əsasən dördüncü və üçüncü dövr çöküntüləri 

iştirak edir və allüvial çınqıl – çaydaşlardan, 

gilcələrdənn,  delüvial  gilcələrdən,  dəniz  və 

qədim  Xəzər  dəniz  çöküntülərindən  (gilcə, 

qum  və  çınqıl  layları  və  linzaları  olan  gil, 

maykob  lay  dəstəsi  süxurları)  təşkil  olun-

muşlar. 

Su  anbarının  çanağı  meridional  istiqa-

mətdə  4,8  km  uzanmışdır.  Sahil  xətti  güclü 

əyrilikli  və  yüksək  girintli-çıxıntılı  olması, 

yarğanların və tirlərin üstünlük təşkil etməsi 

ilə xarakterizə edilir. Odur ki, su anbarı kiçik 

ölçülü  olsa  da,  sahil  xəttinin  uzunluğu  25 

km-ə  çatır.  Su  anbarının  orta  dərinliyi  21m, 

maksimal dərinliyi isə 54m-dir. 

Su  anbarında  suyun  səviyyəsi  dəyişir. 

Dolma  vegetasiya  dövrünün  sonunda  başla-

nır və may ayına qədər 8 ay müddətində da-

vam  edir.  Avqustun  sonuna  qədər  su  anbarı 

demək olar ki, tamamilə istifadə olunur. 

Su səviyyəsinin aylıq dəyişmə amplitu-

du 0,01-dən 5,4m-ə qədər dəyişir. 

Xaçınçay su anbarı sutkalıq nizamlanan 

olmaqla,  irriqasiya  məqsədilə  1965-ci  ildə 

yaradılmışdır.  Hidroqovşağın  qurğularına 

torpaq  bənd,  istismar  suburaxıcısı  və  daşqın 

sutullayıcısı daxildir. 

Su  anbarı  bürkülü  yayı  və  yumşaq  qışı 

olan quru iqlim zonasında  yerləşir. Havanın 

orta  illik  temperaturu  12...15



C, yağıntıların 

miqdarı 200...300 mm/il-dir. 

2001-ci ildə Ceyranbatan su anbarının 

1-ci  sanitar  mühafizə  zonası  genişləndirilə-

rək hasara alınmışdır. Eyni zamanda Ceyran-

batan su anbarının ekoloji vəziyyətini yaxşı-

laşdırmaq üçün müvafiq tədbirlər (meşə sal-

ma,  sututucu  kanallar  və  s.)  həyata  keçiril-

mişdir. 

Araz su anbarı. Araz su anbarı 1971-ci 

ildə  istifadəyə  verilmişdir.  İran  İslam 

Respublikası və Azərbaycan Respublikası ilə 

birgə  tikilmiş  bu  su  anbarı  birgə  də  (paritet 

əsasında)  energetika  və  suvarma  məqsədilə 

istismar olunur. 

Araz  su  anbarının  ümumi  həcmi  1350 

mln.m

3

,  faydalı  həcmi  1150  mln.m

3

-dir.  Su 

anbarının uzunluğu 52,0 km, maksimum eni 

6,1  km,  normal  səviyyədə  dərinliyi  18,2m-

dir.  Beton  üzlüklü  Araz  su  anbarı  bəndinin 

hündürlüyü  34m,  uzunluğu  1026m,  bəndin 

üstdən eni isə 12m-dir. 

Hidroqovşağın  suburaxma  qabiliyyəti 

3135 m

3

/san-dir. 

Su  anbarının  istismara  verilməsi  ilə 

Azərbaycan və İran tərəfinin 400 min hektar 

suvarılan sahələri su ilə təmin edilmişdir. 

ġəmkir su anbarı. Kür çayının üzərində 

tikilən  Şəmkir  su  anbarı  1982-ci  ildə  istifa-

dəyə  verilmişdir.  Anbarın  ümumi  həcmi 

2677mln.m

3

, faydalı həcmi isə 1425 mln.m

3

- 

dir. 

Anbarın  normal  dolma  səviyyəsi  158m, 

ölü həcminin səviyyəsi 143,5m, su güzgüsü-

nün sahəsi isə 115,0 km

2

-dir. Onun bəndinin 

uzunluğu 4500m, hündürlüyü isə 70m-dir. 

Anbardan  Şəmkir,  Samux,  Xanlar  və 

Göranboy rayonlarının 46 min  hektar torpaq 

sahələrini  suvarmaq  üçün  Şəmkir  maşın 

kanalına iki pilləli nasos stansiyası vasitəsilə 

su götürülür. 

Su anbarı kompleksinə daxil olan Şəmkir  

su  elektrik  stansiyasında  hər  birinin  gücü 

190  min  kvt  olan  2  ədəd  turbin  quraşdırıl-

mışdır. 

Sel daşqınları zamanı anbarın dolma eh- 

---

Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №3, oktyabr, 2014 - жц ил 

 

 

 

timalı  yarandıqda  bəndin  qəza  sel  ötürücü-

sündən  2700  m

3

/san,  SES  vasitəsilə  910 

m

3

/san  suyu  aşağı  byefə  ötürmək  nəzərdə 

tutulmuşdur. 

Cədvəl 5-də  Şirvan və Mil-Muğan zona-

ları üzrə mövcud su anbarlarının su ehtiyyat-

ları  fondunun  paylanma  faizinin  müəyyən-

dirilmiş qiymətlərindən istifadə etməklə, ba-

xılan  bölgələr  üçün  su  çatışmamazlıqların 

aradan qaldırılması üçün müəyyən işlər gör-

mək  olar.  Bu  göstəricilər  energetika  və  su-

varma  üçün  rast  gəlinən  problemlərin  həl-

lində xüsusi rol oynayır. 

 

Ганбаров Э.С., Иманов А.Дж. 

 

Исследование  пути  воспользовании 

водных ресурсов  в Ширванском и Миль-

ско – Муганском зоне. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

РЕЗЮМЕ 

 

В статье рассмотрены вопросы о про-

ведении инженерно-мелиоративных меpo- 

роприятий в бассейн реки Кура и Аракса, 

сооружениях построенных на  

энергетической  и  оросительной  системы 

на  водохранилище  Мингечаурском  и 

Араксском гидраузлов. 

 

ƏDƏBĠYYAT 

 

1.  Алиев  Р.О.  Гидротехническое  и  мели-

ративное  строительство  в  условиях 

предгорных  равным  (на  примерера 

Азербайджан), Москва – 1991 г. 

2.  Məmmədov  K.M.,  Musayev  Z.S.  Hidro-

texniki  qurğular.  Bakı,  “Təhsil  NPM”, 

2006. 

3.  Məmmədov  K.M.,  Musayev  Z.S.  və  b. 

Hidrotexniki  qurğular.  Bakı,  “Təhsil 

NPM”, 2009. 

 

Məqaləyə ......... vermişdir