Еколоэийа вя ятраф мцщитин мцщафизяси dos. A. B. Dolxanov

Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №3, oktyabr, 2014 - жц ил 

 

 

 

vəziyyət  bort  aparatlarında  olur  ki,  burada 

işləmə  müddəti  az  olmaqla  bir  neçə  dəqiqə 

və  ya  saatla  hesablanılır.  Uzun  müddət  qo-

şulmuş  vəziyyətdə  olan  mürəkkəb  aparat-

ların layihələndirilməsində məcburi soyutma 

sisteminin  (SS)  işlənməsinin  vacibliyi  mə-

sələsi durur. 

Ekoloji vəziyyətləri təyin edən daşınan 

EA az səpələnmə  gücünə malik olduğundan 

onlar  məcburi  SS-i  ilə  təchiz  olunmurlar. 

Mürəkkəb  aparatlarda  məcsuri  hava  və  ya 

hava/su  SS-dən  istifadə  olunması  vacibdir. 

Hava/su  SS-lər  germətikləşdirilmiş  elektron 

vasitələrində geniş istifadə edilir. 

Ekoloji  vəziyyətləri  təyin  edən  EA-in 

istilik rejiminin analizi istənilən SS-lər üçün 

əlavə verilənlərin alınmasına imkan yaradır. 

Birinci  səviyyəli  modulların  hər  biri  üçün 

istilikayrıcı  komponentlərin  cədvəli  tutulur, 

səpələnmə  gücü  və  maksimal  buraxıla  bilən 

temperatur qeyd olunur. Bu verilənlərə  görə 

qızmaya  qarşı  böhranlı  və  istiliköturulməyə 

quraşdırılmış  komponentlər  ayrılır.  Sonra 

xüsusi  səth  və  ya  istilik  selinin  həcmi  yük-

sək səviyyəli modullar üçün hesablanılır. İs-

tilik  selinin  (q

c

)  və  sıxlığınin  (q

v

)  qiymətinə 

görə  birinci  yaxınlaşma  halında  40

0

C-də 

qızması üçün soyutma sistemi seçilir. 

Sonra  bütün  modullar  üçün,  birinci  sə-

viyyəli modullardan başlamaqla komponent-

lərin və ya aşağı səviyyəli modulların siyahı-

sı  qurulur.  Siyahıya  əsasən  onları  minimal 

qızma kriteriyalarına görə yerləşdirməklə is-

tilik  balans  tənliyinə  əsasən  soyuducu  amil-

dən  istifadə  həcmi  təyin  olunur.  Havada  to-

zun olmasını nəzərə almaqla toza qarşı süz-

gəcin quraşdırılması tələb olunur. 

Ekoloji  vəziyyətləri  təyin  edən  daşınan 

EA-ın  SS-in  girişindəki  hava isti  olan  halda 

onun  lazım  gələn  temparatura  qədər  soyu-

dulması  üçün  SS-də  kondensioner  nəzərdə 

tutulur. İstismar obyektində lazım olan həcm-

də  olmadıqda  hava/su  soyutma  sistemində 

maye  soyuducu  amil  (su,yanacaq)  istifadə 

ouna bilər. 

Beləliklə,  obyektə  lazım  olan  miqdarda 

hava və  ya maye olmadıqda istiliyin ötürül-

məsi  daşıyıcı  konstruksiyanın  soyuq  olan 

böyük elementlərindən konduksiya üsulu ilə 

həyata  keçirilir.  Əgər  tələb  olunan  gücə  və 

gərginliyə görə qida mənbəyi obyektdə möv-

cud  deyilsə,  onda  konstruksiyaya  əlavə  ola-

raq  SS-in  qida  mənbəyi  əlavə  olunmalıdır. 

Bu isə şübhəsiz olaraq soyudulan EA-in əsas 

konsruktiv parametrlərini pişləşdirir. 

 

ƏDƏBIYYAT 

 

1. M.F.Binnətov,  X.I.Abdullayev,  E.F.Na-

mazov.  Radiotexniki  vasitələrin  konstruk-

siya  edilməsi,  texnologiyası  və  materialla-

rı. Bakı, MAA, 2009. 

2. Автоматизация  проектирования  радио-

электронных  средств.  Под  редакцией 

О.В.Алексеева.  М,  Высшая  школа, 

2004. 

3. Иевлев В.Н. Конструирование и техно-

логия  электронных  средств.  Екатерин-

бург, ГОУ ВПО УГТУ-УПИ, 2007. 

4. Савельев  М.В.  Конструкторско-техно-

логическое  обеспечение  производства 

ЭВМ. М, Высшая школа, 2001. 

5. Муромцев  Д.Ю,  Тюрин  И.В.  Основы  

проектирования  электронных  средств. 

Тамбов, ГОУВПО ТГТУ, 2011. 

XÜLASƏ 

 Məqalədə ekoloji vəziyyətləri təyin edən 

EA-ın  temperatur  təsirindən  qorunmasının 

bəzi məsələləri araşdırılmış və istismar müd-

dətində  konstruksiya elementlərinə  təsirlərin 

növləri göstərilmişdir. Elektron aparatlarının 

göstərilən  təsirlərdən  qorunmasının  təmin 

edilməsi  üçün  müxtəlif  üsullar  təklif  edil-

mişdir. 

РЕЗЮМЕ

 

     В  статье  рассмотрены  некоторые  воп-

росы  влияния  температуры  на  электрон-

ные аппаратуры, определяющие экологи-

ческое  состояние  и  указанны  виды  воз-

действия на конструкционные элементы в 

процессе эксплуатации. Предложены раз-

личные  методы  защиты  от  указанных 

воздействий на  электронную аппаратуру. 

Məqaləyə AzTU-nun  



Sənaye ekologiyası və HTF



 kafedrasının 

dosenti Ə.M. Ələsgərov rəy vermişdir. 

UOT 69734 

QƏNBƏROV E.S., ĠMANOV A.C. 

---

Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №3, oktyabr, 2014 - жц ил 

 

 

 

 

AzMİU 

 

ġĠRVAN VƏ MĠL – MUĞAN ZONASINDAKI SU EHTĠYATLARINDAN  

SƏMƏRƏLĠ  ĠSTĠFADƏ OLUNMA YOLLARININ TƏDQĠQĠ  

 

Məlumdur ki, respublikanın nisbətən bö-

yük  olmayan  su  enerji  potensialı  axının  ni-

zamlanması  ilə  əsasən  irriqasiya  ehtiyacları 

üçün hidroqovşaqların tikilməsini şərtləndir-

mişdir. Belə hidroqovşaqlardan ən iriləri Kür 

və Araz çayları üzrəində inşa edilmişdir. 

986-cı  ilə  qədər  Azərbaycanda  ümumi 

həcmi 21456,8 mln.m

3

 (cədvəl 1) olan 41 is-

tismar  olunan  su  anbarları  mövcud  olmuş-

dur.  Su  güzgüsünün  ümumi  sahəsi  958  km

2

 

təşkil edir. 

Azərbaycanın su anbarları təyinatına, re-

jim  xarakteristikasına,  parametrlərinə  və  tə-

bii  şəraitə  təsirinə  görə  müxtəlifdir.  Su  an-

barlarının  istifadə  xarakterinə  görə  təsnifatı 

cədvəl 2-də, həcm və sahəsinə görə - cədvəl 

3-də,  dərinliyinə  görə  cədvəl  4-də  suyunun 

paylanma  və  xarakterinə  görə  cədvəl  5-də 

verilmişdir. 

1983-cü  ildə  Azərbaycan  Elmi-Tədqiqat 

Su  Problemləri  İnstitutunda  su  anbarlarının 

texniki pasportlaşdırılması  yerinə  yetirilmiş-

dir.  Azərbaycanda  daha  iri  su  anbarlarının 

rejimi üzrə daimi müşahidələr aparılmışdır. 

Mingəçevir  su anbarı. Kür çayının orta 

axarında yerləşərək ölkənin iri su anbarların-

dandır. Axının nizamlanması çoxillikdir. Min-

gəçevir  hidroqovşağının  qurğularının  tər-

kibinə  məcra  və  torpaq  bəndlər,  bəndyanı 

tipli HES-in təzyiq-stansiya qovşağı, səthi və 

dib  sutullayıcıları,  Yuxarı  Şirvan  və  Yuxarı 

Qarabağ  kanallarının  suqəbulediciləri  daxil-

dir (cədvəl 3). 

1951-ci ildən su anbarında hidroloji reji-

min,  sututarın  lojasının  vəziyyətinin,  suyun 

hidrokimyəvi və hidrobioloji göstəricilərinin 

öyrənilməsi məqsədilə müşahidələr və geofi-

ziki tədqiqatlar aparılmışdır. 

Mingəçevir su  anbarı  yastı  yuvaya  bən-

zər və fincana oxşar “Samux xəndəyi”ni dol-

durmuşdur. Kür vadisinin su anbarı yerləşən 

sahəsi  hövzənin  dağlıq  hissəsindən  düzən 

hissəsinə keçid yeridir. Hər iki tərəfdən xən- 

Cədvəl 1. 

Azərbaycanın su anbarları  

(1mln m

3

 -dən böyük həcmi) 

s/s 

Su anbarları 

Tam həcmi, mln.m

3

 

1 

2 

3 

1. 

Mingəçevir 

16070,0 

2. 

Şəmkir 

2677,0 

3. 

Araz  

1350,0 

4. 

Tərtərçay 

565,0 

5. 

Ceyranbatan  

186,0 

6. 

Arpaçay  

150,0 

7. 

Ağstafaçay  

120,0 

8. 

Varvara  

62,0 

9. 

Yuxarı Xanbulançay 

52,0 

10.   Viləşçay 

46,0 

11.  Xaçınçay 

23,0 

12.  Pirsaat 

16,9 

13.   Axıncaçay 

14,0 

14.  Sirab 

12,7 

15.  Nohurqışlaq 

12,6 

16.  Aşağı-Köndələnçay 

9,5 

17.   Yekə-xana 

9,0 

18.  Uzunoba 

9,0 

19.  Göy-gol (Şəmkir) 

6,6 

20.  Lovain 

6,3 

21.  Nehrəm göl 

6,0 

22.  Bolqaçay 

6,0 

23.  Madagiz 

5,9 

24.  Cavanşir 

4,3 

25.  Xatunlu 

4,1 

26.  Köndələnçay “3” 

3,9 

27.  Aşıq Bayramlı 

3,6 

28.  Safıkürd 

3,4 

29.  Zoqolovoçay 

3,4 

30.  Aşağı Köndələnçay “1” 

2,4 

31.  Mişarçay 

2,1 

32.  Babasər 

2,0 

33.  Ağdamkənd 

1,6 

34.  Mahmudavar 

1,6 

35.  Bata-bat “0” 

1,6 

36.  Azər-Əhmədli 

1,4 

37.  Hacı-Qadirli 

1,2 

38.  Bata-Bat “2” 

1,2 

39.  Xok-Göl 

1,2 

40.  Şıxlar 

1,2 

41.  Qhab-Gol 

1,1 

           CƏMĠ: 

21456,8 

dək  Bozdağ  və  QocaĢen  dağ  silsilələri  ilə 

hüdudlanmışdır. Su anbarı rayonunda errozi-

yası inkişaf etmişdir. Yarğanların çoxu Boz-

dağın  sol  yamaclarında  əmələ  gəlmişdir. 

Karst  prosesləri  geniş  yayılmışdır.  Ərazidə 

---