43
Cədvəl 12
1995-2001-ci illərdə xam neftin maya dəyəri
Xərc maddələri
1995
2000
2001
Enerji xərcləri
11,8 8,9 8,9
Əmək haqqı
0,1 1,0 1,1
Sosial ayırmalar
0,3 0,4 0,4
Amortizasiya
1,5 6,4 5,1
Layvermənin artırılması
2,1 1,9 1,8
Neftin texniki hazırlanması
1,6 1,0 1,0
Neftin nəqli və saxlanılması
4,1 5,3 6,2
Ümumisex xərcləri
2,3 5,7 4,7
Ümummədən xərcləri
4,6 7,9 8,8
Geoloji kəşfiyyat
2,2 1,8 x
Avadanlıqların saxlanılması
34,9 43,7 45,3
Mədən vergisi
0,1 1
10,4
10,0
Sair xərclər
34,4 5,6 6,6
Cədvəldə verilmiş məlumatlardan
görünür ki, neftqazçıxarma sənayesində istehsal
xərclərinin və maya dəyərinin azaldılması sahəsində böyük imkanlar mövcuddur. Bu imkanları
aşkara çıxarıb səfərbərliyə almaq üçün sahədə istehsal xərclərinin hər bir ünsür üzrə azaldılması
imkanları müəyyən
edilməli, hər bir neftqazçıxarma idarəsinin fasiləsiz işləməsini, yüksək əmək
məhsuldarlığını təmin edən elmi cəhətdən əsaslandırılmış təşkilati-texniki tədbirlər həyata
keçirilməlidir. Bu zaman nəzərə almaq lazımdır ki, hər bir neftqazçıxarma idarəsinin özünə
məxsus xüsusiyyətləri vardır. Belə ki, neftqazçıxarma sənayesində,
sənayenin digər sahələrindən
fərqli olaraq amortizasiya ayırmaları üzrə xərclər bütün istehsal xərclərinin təqribən 45-50%-ni
təşkil edir. Müqayisə üçün göstərək ki, bu rəqəm emal sənayesində 2,7-4,5%, kimya və neft
kimyasında 6-9%, maşınqayırma və metal emalında 3-4,5%, tikinti materialları sənayesində isə
7-11% təşkil edir. Neftqazçıxarma sənayesində amortizasiya ilə bağlı xərclərin çox olması
burada əsas fondların aktiv hissəsini özündə əks etdirən qurğuların, o cümlədən neft-qaz
quyularının baha başa gəlməsi ilə əlaqədardır. Ona görə də quyu fondunun hər bir yataq üzrə
optimal sayının müəyyən edilməsi əsaslı vəsait qoyuluşundan səmərəli
istifadə edilməsinin
mühüm amillərindəndir.
İstehsal xərclərinin azalmasına təsir edən ən başlıca amillərdən biri fəaliyyətsiz, yəni
mövcud quyu fondundan səmərəli istifadə edilməməsi təşkil edir. Əgər Azərbaycanda qurudakı
neftqazçıxarma idarələrinin inkişaf tarixinə nəzər salsaq, bu problemin daima böyük əhəmiyyət
kəsb etdiyinin şahidi olarıq. Son illərə kimi Azərbaycanın neftqazçıxarma sənayesi üzrə hər il
orta hesabla 1000-1100 neft
quyusu istismara verilirdi ki, onlardan da təqribən 65-70%-i
fəaliyyətsiz quyular təşkil edirdi.
Aşağıda 1995-2002-ci illərdə quruda neftqazçıxarma idarələri üzrə fəaliyyətdə olan quyu
fondundan istifadə dinamikası verilmişdir.
44
Cədvəl 13
1995-2002-ci illərdə quruda neft-qazçixarma idarələri üzrə
quyu fundundan istifadə dinamikasi
İllər
Fəaliyyət göstərən
Fəaliyyətsiz
Cəmi
1995
6144 3547 9691
1996
5424 419 9615
1997
5418 4197 9615
1998
5830 3717 9547
1999
5725 3552 9277
2000
5492 3387 8879
2001
5574 3308 8882
2002
5554 3390 8944
Yuxarıda təqdim edilən cədvəl məlumatlarından görünür ki, 2002-ci ildə quruda
neftqazçıxarma idarələri üzrə quyu fondu 8944 ədəd olmuşdur ki, ondan da 5554-ü, yəni 62%-i
fəaliyyətdə olan quyular təşkil etmiş, digər quyular isə neft hasilatında iştirak etməmişlər.
Müqayisə üçün qeyd edək ki, 1988-ci ildə ümumi quyu fondunun 97,7%-i
fəaliyyətdə olan
quyular təşkil etmişdir. Bu o deməkdir ki, quruda nefqazçıxarma idarələrində neft hasilatını
artırmaq üçün böyük imkanlar vardır. Əsas məsələ fəaliyyətsiz quyuları istismara qaytarmaqdan
ibarətdir.
ARDNŞ-də mövcud quyu fondundan necə istifadə edildiyini müəyyənləşdirmək üçün
istismar üsullarına görə fəaliyyət göstərən quyuların bölgüsünü nəzərdən keçirmək
məqsədəuyğun olardı. Çünki faktiki materialların araşdırılması göstərir ki,
fontanla işləyən
quyularının sayı, digər üsullara nisbətən ildən-ilə azalmağa doğru meyl edir.
Aşığıdakı cədvəldə quruda neftqazçıxarma kompleksində fəaliyyət göstərən quyuların
istismar üsullarına görə bölgüsü əksini tapmışdır.
Cədvəl 14
Fəaliyyət göstərən quyularin istismar üsullarina görə bölgüsü
/
ədəd/
Fəaliyyət göstərən quyular
İllər
Fontan Kompressor Nasos
Cəmi
1997
215 80 5535 5830
1998
214 72 5439 5725
1999
203 53 5236 5492
2000
152 46 5376 5574
2001
146 42 5352 5554
Quruda neftqazçıxarma idarələrində istehsal xərclərinin xeyli hissəsini enerji xərcləri təşkil
edir.
Bu onunla izah edilir ki, hazırda quruda fəaliyyət göstərən neftqazçıxarma idarələrində neft
hasilatı dərinlik nasosları və kompressor üsulları ilə əldə edilir və bunlar da çoxlu enerji sərfi
tələb edir.
Aşağıdakı cədvəldə 1995-2001-ci illərdə elektrik enerjisi ilə neft-qaz hasilatının dinamikası
arasındakı əlaqə verilmişdir.
