T ü r k o L o g I y a №3 2015
Yüklə 273,18 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AKADEMİK ŞİRƏLİYEV MƏMMƏDAĞA ŞİRƏLİ OĞLU
- Ünvan
- Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi
| T Ü R K O L O G İ Y A
2015
A M E A - n ı n A K A D E M İ K L Ə R İ CAHİD KAZIMOV AKADEMİK ŞİRƏLİYEV MƏMMƏDAĞA ŞİRƏLİ OĞLU Akad. Məmmədağa Şirəli oğlu Şirəliyev 1909-cu il sentyabrın 13-də Şamaxı şəhərində doğulmuşdur. Böyük Vətən müharibəsi başla- nanda o, alimlik dərəcəsi almaq üçün disserta- siya müdafiə etmiş, əsərin yüksək elmi dəyəri nəzərə alınmış, Azərbaycan Dövlət Universite- tinin (hazırda Bakı Dövlət Universiteti adlanır) Elmi və Müdafiə Şurası ona birbaşa filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsini vermişdir. Böyük alimin dialektologiya elminin, tür- koloji dilçiliyin inkişafında, Azərbaycan dilçili- yinin formalaşmasında, türk dünyasında Azər- baycan elmi-mədəni təfəkkürünün tanınma- sında xüsusi xidmətləri olmuş, M.Şirəliyev bü- töv dilçilik məktəbi yaratmışdır. Xeyli sayda ümumtürkoloji məsələlərin çözülməsi, bir çox dilçilik konfrans və müşavirələrinin təşkili və keçirilməsi onun adı ilə bağlıdır. 1950-ci ildən etibarən artıq M.Şirəliyev ta- nınmış dialektoloq-türkoloq idi. Onu xarici ölkə- lərə dəvət edirdilər. 1953-cü ildə M.Şirəliyev Bol- qarıstana Sofiya Universitetinə dəvət alır və orada bir il türk filologiyası kafedrasına rəhbərlik edir. O, uzun müddət (1969–1987) «Sovetska- ya türkologiya» jurnalının baş redaktoru vəzi- fəsini icra etmişdir. Onun elmi fəaliyyətinin əsas sahələri, əsasən bunlardan ibarət olmuşdur: ümumtür- koloji problemlər, dialektoloji araşdırmalar, müasir türk dillərinin nəzəri problemləri, türk dillərinin tarixi; «Sovetskaya türkologiya» jur- nalının yaradılması və onun elmi səviyyəsinin qaldırılması, nitq mədəniyyəti məsələləri və s. M.Şirəliyevin çoxcəhətli elmi-pedaqoji fəaliyyətində dialektoloji, türkoloji araşdırma- lar mühüm yer tutur. Bu fəaliyyət görkəmli türkoloqlardan A.Axundovun, Y.Seyidovun, Q.Kazımovun, R.Məhərrəmovanın, K.Abdul- layevin, İ.Məmmədovun və başqalarının diq- qətini xüsusi olaraq cəlb etmişdir. Böyük alim-dialektoloq, türkoloq dünya türkologiyasında görülən çox böyük işləri əla- qələndirmək üçün «Sovetskaya türkologiya» kimi ümumittifaq jurnalın çapını faydalı sayır- dı. Türkologiyanın ən vacib problemləri türk xalqları yaşayan respublikalardan və xarici ölkələrdən göndərilən dərin məzmunlu əsərlər- də öz əksini tapırdı. M.Şirəliyev həmin elmi məqalələri «Türk dillərinin müqayisəli tədqi- qi» şöbəsində də əməkdaşlarla birgə müzakirə edirdi. O vaxtlar türkdilli respublikalarda tür- kologiya sahəsində çox güclü, yüksək ixtisaslı kadrlar yetişmişdi. M.Şirəliyevin rəhbərlik et- diyi şöbədə də akad. K.Abdullayev, prof. M.Yusifov, fil.e.d. K.Ramazanov, f.e.d. Ə.Ca- vadov, prof. H.Quliyev, prof. M.Musaoğlu,
AKADEMİK ŞİRƏLİYEV MƏMMƏDAĞA ŞİRƏLİ OĞLU
13 prof. İ.Məmmədov, prof. İ.Kazımov, fil.e.d. M.Mirzəliyeva, fil.e.n., dos. Ə.Quliyev və di- gər dilçi kadrlar yetişmişdi ki, onlara akad. M.Şirəliyev bilavasitə rəhbərlik etmiş, nəti- cədə oğuz qrupu türk dillərinin fonetikası, morfologiyası, leksikası və sintaksisinin müx- təlif problemlərinə dair namizədlik və doktor- luq dissertasiyaları müdafiə olunmuş, kitablar nəşr edilmişdir. M.Ş.Şirəliyev yaradıcılıq fəa- liyyəti dövründə dilçiliyin müxtəlif sahələri üzrə beynəlxalq və ümumittifaq konfranslarda, müşavirə və simpoziumlarda yorulmadan Azərbaycan türkologiyasını təmsil etmişdir. M.Şirəliyevin redaktorluğu ilə çıxan «So- vetskaya türkologiya» jurnalı nəşr olunduğu illər ərzində türkologiyanın aktual problemlərinə aid maraqlı, dəyərli materiallar çap edilməklə yana- şı, türkoloqlar arasında elmi əlaqələrin yaranma- sında da böyük işlər görülmüşdür. Türk dillərinin dilçilik çoğrafiyası üsulu ilə öyrənilməsi, dialektoloji atlasların tərtibi də müasir dilçiliyin qarşısında duran ən vacib problemlərdən biri sayılır. Türk dilçiləri ara- sında bu işə ilk dəfə olaraq 1950-ci illərin son- larında M.Şirəliyevin təşəbbüsü və rəhbərliyi altında Azərbaycan EA-nın Nəsimi adına Dil- çilik İnstitutunun dialektoloqları başlamışlar. «M.Şirəliyev Azərbaycan dilçiliyi hü- dudlarını yarıb beynəlxalq aləmə çıxdı, elmi türkologiyanın əngin üfüqlərində öz işıqlı yeri olan ilk Azərbaycan dilçisidir. Bolqarıstanda Sofiya Universitetində türk dili kafedrasının müdiri olub, dərs deyib. Varşava Universite- tində mühazirələr oxuyub. Türkiyənin İstam- bul və Ankara, yaxın xaricin Moskva, Lenin- qrad, Almatı, Qazan, Kişinyov, Bişkek, Daş- kənd, Aşqabad və s. şəhərlərində keçirilən beynəlxalq və ümumittifaq konqres və simpo- ziumlarda dəyərli elmi məruzələrlə çıxış edib. Türkoloji aləm akad. M.Şirəliyevi həmişə bö- yük hörmət və məhəbbətlə qarşılayıb, onun elmi fəaliyyətinə yüksək qiymət verib. Türk Dil Qurumunun Azərbaycandan ilk müxbir üz- vü də o olub» [1]. Akad. T.Hacıyev «Dilçiliyimizin bayra- mı» adlı məqaləsində M.Şirəliyevin türkologi- ya sahəsində olan xidmətlərinə, türkoloq dilçi- lər hazırlanması sahəsində fədakar əməyinə görkəmli türkoloqlar – SSRİ EA-nın müxbir üzvü Q.İ.Avanesov, F.R.Filip, B.N.Serebren- nikov, S.Q.Barxudarov, A.N.Kononov, Gür- cüstan EA-nın vitse-prezidenti Q.V.Sereteli, akad. S.S.Cikiya, Türkmənistan EA-nın prezi- denti akad. R.Əzimov, Özbəkistan EA-nın müx- bir üzvü Ş.Şaabdurakmanov, prof. K.M.Musa- yev və digərləri tərəfindən çox yüksək qiymət verildiyini göstərmişdir [2]. M.Şirəliyev dialektologiya elmi ilə daha çox məşğul olsa da, o, «Türk dillərinin müqa- yisəli tədqiqi» (hazırda Türk dilləri) şöbəsinə rəhbərlik etdiyi vaxtlarda da dilimizin oğuz xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmış, Azərbaycan dilində qıpçaq elementlərinin mövcudluğunu ayrı-ayrı məqalələrində və dialektologiyaya dair yazdığı kitablarda əsaslandırmışdır. O, bu məqalələrində türkologiya elminin perspektiv- ləri ilə bağlı bir sıra mühüm problemlərə toxu- nurdu. Həmin problemlər şöbədə də geniş mü- zakirə olunur və tədqiqat obyektinə çevrilirdi. Qeyd olunan türkoloji problemləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: I. Türkologiyada «tərkib və budaq cüm- lə» məsələsi. O, «Azərbaycan dilində tabeli mürəkkəb cümlə» [3] və «Tabeli mürəkkəb cümlə problemləri» [4] adlı məqalələrində məntiqi və qrammatik kateqoriyaları eyniləşdi- rənlərə sübut etmişdir ki, Azərbaycan dili və eləcə də digər türk dillərinin daxili inkişaf qa- nunlarını əsas tutsaq, feili sifət və feili bağla- ma tərkibləri heç vaxt budaq cümlə ola bilməz, çünki bu tərkiblərin xəbərlik kateqoriyasına məxsus qrammatik əlaməti yoxdur və bu tər- kiblər mübtəda ilə uzlaşma əlaqəsinə girə bilmir.
II. Türk dillərinin dialektoloji atlasının hazırlanması məsələsi. Akad. M.Şirəliyevin bilavasitə iştirakı və rəhbərliyi ilə hazırlanmış «Azərbaycan dilinin dialektoloji atlası» adlı
CAHİD KAZIMOV
14 fundamental araşdırma ilk dəfə 1990-cı ildə nəfis şəkildə çapdan çıxmışdır. Türk dünyasın- da çox böyük nailiyyət kimi qiymətləndirilmiş həmin atlas bütün türkoloji aləmdə bu sahədə atılmış ilk və ən uğurlu addımlardan biridir. III. Azərbaycan dilində qıpçaq qrupu elementləri. M.Şirəliyev «Azərbaycan dilində qıpçaq elementləri» [5] adlı məqaləsində dia- lekt və şivə qaynaqları əsasında Azərbaycan dilinin fonetik və morfoloji təbəqələrində qıp- çaq elementlərinin varlığını aşkar etmiş və həmin faktları qədim türk yazılı abidələri və müasir qıpçaq qrupu türk dilləri ilə müqayisə etmişdir. Müəllifin gəldiyi tarixi nəticə budur ki, Azərbaycan dilindəki qıpçaq elementləri qıpçaq qəbilələrinin Azərbaycana IV–VI əsr- lərdəki yürüşləri ilə əlaqədardır. IV. Türkologiyada dialekt və şivələrin təsnifi məsələsi. M.Şirəliyev Azərbaycan dili dialekt və şivələrinin təsnifində həm coğrafi, genetik, həm də mədəni-tarixi prinsiplərdən çı- xış etdiyinə görə, onun bölgüsü bütün türko- loqlar tərəfindən, əsasən qəbul edilmiş və bu təsnif indiyə qədər türkologiyada ən münasib və əlverişli təsnif kimi (başqa təsnifatlar təklif olunsa da) qəbul edilməkdədir. Türkiyənin elmi jurnallarında M.Şirəli- yevin Azərbaycan dialektologiyasının mühüm problemlərinə aid xeyli məqaləsi çap edilmiş- dir. O, Türkiyə türkcəsinin ağızlarını dilin müxtəlif səviyyələrində (fonetik, leksik və qrammatik) Azərbaycan dialektləri ilə müqa- yisə etmiş, ciddi elmi nəticələr əldə etmişdir. Ən görkəmli sovet-rus türkoloqu N.K.Dmit- riyev yazırdı ki, M.Şirəliyev yeni dialektoloji məktəbin əsasını qoymuşdur. M.Şirəliyevin «Azər- baycan dialektologiyasının əsasları» monoqrafiya- sı bütün türkologiyada türk dillərindən birinin dia- lektologiyasına həsr edilmiş ən böyük əsərdir. M.Şirəliyevi türk filologiyası və rəhbərlik etdiyi jurnalın «Sovetskaya türkologiya» jurna- lının bu sahədə qarşısında duran vəzifələr ciddi narahat edirdi. O, «“Sovet türk filologiyası” və “Sovetskaya türkologiya” jurnalının vəzifələri» («Советская тюркская филология и задачи журнала “Советская тюркология”») [6. S.3–15] məqaləsində türkoloji dilçilikdə problemlərin bir sıra mühüm aspektlərini müəyyənləşdirmiş- dir. Birinci aspekt: türk ədəbi dillərinin inkişaf qanunauyğunluqlarını xalqın sosial inkişafı ilə paralel öyrənmək; ikinci aspekt: müasir türk dillərini kompleks şəkildə öyrənmək; üçüncü aspekt: azlıqda qalan türklərin dilini müqayisəli öyrənmək. M.Şirəliyevi türk dialektologiyası məsə- lələri daha çox maraqlandırmışdır. O, «Azər- baycan milli ədəbi dilinin dialekt əsasları» («О диалектной основе азербайджанского наци- онального литературного языка») [7. S.5–14] məqaləsində dilimizin dialekt sistemini türk dil- lərinin dialekt sistemi ilə qarşılaşdıraraq müqa- yisə etmişdir. O, coğrafi və mənşə prinsipindən çıxış edərək dilimizə məxsus on dialekt və beş şivə olduğunu göstərmişdir. M.Şirəliyev türkcələrin dialektlərinin müqayisəli yolla tədqiqini zəruri sayırdı. Belə ki, o, tədqiqatlarında müqayisənin dairəsini daha da genişləndirərək, Azərbaycan dialekt- ləri ilə türk dillərinin dialektləri arasında olan ümumi və fərqli cəhətlərin aşkara çıxarılması- nı istəyirdi. Xüsusən də, xaricdəki bir çıxı- şında Türkiyə türkcələrinin çoxsaylı ağızları ilə (Anadolu ağzı və s.) Azərbaycan dialektlə- rini qarşılaşdırmaq və müəyyən qanunauyğun- luqları öyrənməyi tövsiyə etmişdir. M.Şirəliyev böyük türkoloq-alim kimi Rusiyada da tanınırdı. Onun Moskvada çap olunan «Təsviri qrammatikanın tətbiqi məsələ- ləri» («Вопросы составления описательных грамматик» – 1961) kitabında «Azərbaycan dilində tabeli mürəkkəb cümlə problemi» adlı məqaləsi mütəxəssislərin diqqətini xüsusi ola- raq cəlb etmişdi. Məqalədə türk dillərində bu- daq cümlələrin sadə cümlələrə transforma- siyası (çevrilməsi) hadisəsi, analitik, sintetik və analitik-sintetik tip budaq cümlələr fonunda təhlil olunmuşdur. AKADEMİK ŞİRƏLİYEV MƏMMƏDAĞA ŞİRƏLİ OĞLU
15 Müxtəlif tədbirlərdə M.Şirəliyevin tür- koloji fəaliyyəti yüksək qiymətləndirilmişdir. Onları nəzər-diqqətinizə çatdırırıq. Türk Dil Qurumunun baş yazarı Ömər Asım: «Türk Dil Qurumundan anadan olmağı- nızın altmışıncı və türkoloji aləmdəki dəyərli izlərinizin otuz beşinci ildönümünü təbrik edir, sağlığınızı və elm aləmində daha neçə-neçə əsərlər ərməğan etməyinizi arzu edirik». Hamburqdakı Ural-Altay Cəmiyyətinin sədri, prof. J.Qunnar: «Türk dillərinin dilçilik coğrafiyası üsulu ilə öyrənilməsi sahəsində M.Şirəliyevin xidmətləri danılmazdır». İ.İ.Meşşaninov: «Azərbaycan dili dia- lektlərindən birini sistemə salmış geniş və bit- miş tədqiqi ilk dəfə olaraq M.Şirəliyev verir. O, ən xarakterik dialekt olan Bakı dialekti üzə- rində araşdırma aparmış və onu son dərəcədə uğurla tədqiq edə bilmişdir» Türkmənistan EA-nın prezidenti, akad. P.Əzimov: «Türkmənlər dialektoloji atlasın tərtibi işlərini M.Şirəliyev məktəbindən əxz etmişlər...». B.N.Serebrennikov: «SSRİ məkanında türkologiya sahəsində çox geniş ölçüdə və mü- hüm əhəmiyyəti olan fundamental tədqiqatlar aparılırdı. Həmin ərazidə bütün türk dilləri təmsil olunurdu. Türkologiyanın çox aktual problemləri öz həllini tapırdı. Bu işə rəhbərlik edənlərdən biri də M.Şirəliyev idi». A.N.Kononov: «Türkologiyada dialekt və şivələrin təsnifi məsələsi uzun müddət mü- rəkkəb və eyni zamanda, mübahisəli problem- lərdən biri sayılmışdır. Bu məsələnin digər türk dillərinin dialekt və şivələrinin öyrənilmə- sində də aktual olduğunu görkəmli türkoloq M.Şirəliyev göstərmişdir». Qazax dilçisi Ş.Sarıbayev: «Qazax dia- lektologiyasında mübahisəli məsələlər çoxdur. Onların biri dialektlərin təsnifidir. Bu məsələ- nin türkoloji aləmdə obyektiv yolunu Azərbay- canın görkəmli türkoloqu M.Şirəliyev müəy- yənləşdirmişdir». Prof. M.Rəhimov: «1950-ci ildən sonra türkologiyada, eləcə də Azərbaycan dilçiliyin- də tərkib və budaq cümlə probleminin tədqiqi, bunlar arasında sərhədin müəyyənləşdirilməsi ən mühüm məsələ kimi qarşıda dururdu. Akademik M.Şirəliyev dialektoloji araşdırma- larını davam etdirməklə bərabər, bu mühüm problemin də tədqiqinə girişdi və Azərbaycan dilinin materialları əsasında tərkiblərlə budaq cümlə arasındakı ümumi və fərqli cəhətləri də- qiq surətdə müəyyənləşdirdi». M.Şirəliyev Azərbaycan türkologiyasını dünya arenasına çıxarmışdır. Ümumittifaq tür- koloji konfrans və simpoziumların həm təşki- latçısı olmuş, həm də orada türk dillərinin problemlərini qaldırmışdır. M.Şirəliyev türkologiyanın müxtəlif problem- ləri ilə məşğul olan B.Serebrennikov, N.Hacıyeva, E.Tenişev, E.Qrunina, A.Kononov, N.Baskakov, A.Şerbak və b. görkəmli türkoloqlarla canlı ünsiy- yətdə olmuş, onların elmi məruzələrini dinləmişdir. Akad. M.Şirəliyevin rəhbərliyi dövründə oğuz qrupu türk dillərinin müqayisəli foneti- kası və qrammatikası sahəsində gərgin elmi axtarışlar aparılmış və nəticədə «Oğuz qrupu türk dillərinin fonetikası» (müəllif M.Yusifov) və «Oğuz qrupu türk dillərinin müqayisəli mor- fologiyası», «Oğuz qrupu türk dillərinin müqa- yisəli sintaksisi» (kollektiv monoqrafiya – II h.: morfologiya) kimi maraqlı monoqrafiyalar meydana gəlmişdir. Akad. Şirəliyevin elmi irsi dilçiliyimiz üçün tarixən dəyərli olduğu kimi bu gün də aktual və faydalıdır. Ən nəhayət deyə bilərik ki, Azərbaycan dilçiliyinin, həmçinin dialekto- logiyanın, ümumi türkologiyanın formalaşması və inkişafı tarixini tam müəyyənləşdirmək üçün «M.Ş.Şirəliyev məktəbi»nin daha dərin- dən öyrənilməsi mühüm önəm daşıyır.
1. Axundov A. Dil və ədəbiyyat. Bakı, 2003. C. 1. 2. Hacıyev T. Dilçiliyimizin bayramı: Elmi əsərlər // Dil və ədəbiyyat. 1968. № 5–6.
CAHİD KAZIMOV
16 3. Širaliev M. Вопросy jaзыкознаниja. 1956. № 1. 4. Yenə onun. Vопросy gрамматики тjuркскиh jaзyков. Алма-Ата, 1958. 5. Yenə onun. Кyпčакские ёлементy в азер- баjдžанском jaзyке // Iсследованиja по gрамма- тике и лексике тjuркскиh jaзyков. Таšкент, 1965. 6. Širaliev M. Sovetskaja tjurkskaja filo- logija i zadači žurnala «Sovetskaja tjurkolo- gija» // Sov. tjurkologija. 1970. № 1. 7. Yenə onun. По вопросу диалектолоgии тjuркскиh jaзyков // Вопr. jaзyкознаниja. 1956. № 1.
CAHID KAZIMOV ACADEMICIAN SHIRALIYEV MAMMADAGA SHIRALI OGHLU S u m m a r y
In the article the actual member of Academy of the Azerbaijanian National Sciences M.Sh.Shiraliyev is characterized as an outstanding representative of Soviet turkology. Judgments of outstanding Soviet and European scientists of different times, Azerbaijani researchers about scientific activity of M.Shiraliyev and his role in the development of soviet turkology were also being analyzed here. It becomes apparent that he was constantly searching, responsible and strict to himself as a hardworking scientist, careful teacher, untiringly conductive to the scientific growth of youth.
В статье действительный член Академии наук Азербайджанской ССР М.Ширалиев характеризуется как выдающийся представитель советской тюркологии. Автором анализи- руются высказывания известных советских, европейских и азербайджанских исследовате- лей постсоветского периода относительно его научной деятельности и роли в развитии тюркологической науки. Подчёркивается, что М.Ширалиев, будучи требовательным педа- гогом, в немалой степени способствовал подготовке молодых научных кадров.
AKADEMİK ŞİRƏLİYEV MƏMMƏDAĞA ŞİRƏLİ OĞLU
17 Ünvan: AZ1143. Bakı-143, Hüseyn Cavid pr., 115. AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu – böyük elmi işçi, fil.ü.f.d. e-mail: cahid@ismayiloglu.com
Çapa təqdim edən Tofiq Hacıyev – «Türkologiya» jurnalının baş redaktoru, Solmaz Süleymanova – «Türkologiya» jurnalının baş redaktorun müavini
Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi
15.VII.2015 Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi
18.IX.2015 Çapa göndərilmə tarixi 19.X.2015
2 «Türkologiya», № 3 Yüklə 273,18 Kb. Dostları ilə paylaş:
|