iqtisadi fİKrin yaranması və inKİşafı. Azərbaycan iqtisadi fiKir tarixi
həqiqi və ümumi iriKİşaf qanunları haqqında nəzəriyyədir.
Bu
elmin
mövzusu, obyeKti ictimai əməKİə birləşən və beləlİKİə, istehsalı ən
Kamil təşKİl edən
insanlar münasibəti sistemidir...
Deməli, hamı bu elmi
öyrənməyə sə’y etm.əlidir Kİ, fəzilət sahibi olmağı bacarsın,
ƏKS
halda
rəftar və davranışında səhvlərə yol verər, qanunsuzluqlar törəyər».
N.Tusi ictimai-iqtisadi həyatda insanın bacarıq və qabiliyyətinin
müstəsna əhəmiyyətini göstərir. Onun fİKrincə hər işi görən, yaradan
insandır. Buna görə də insanın bilİK və Kamalı, bacarıq və qabiliyyəti
hər şeydən uca tutulmalıdır, insana elm və bilİK verənlərin sənəti də,
ən şərəfli sənət sayılmalıdır.
Dünya iqtisadi fİKİr tarixində xüsusi xidməti olan alimlərdən biri də
Əbdürrəhman İbn Xəldundur. Şərqin və Ərəb dünyasının bö- yÜK mütəfəKKİri,
sosioloqu və tarixçisi İbn Xəldun 1332-ci ildə Tunis şəhərində doğulmuş və
1406-cı ildə Qahirədə vəfat etmişdir. Onun 7 cilddən ibarət olan əsərlərinin
birinci üç cildi «Müqəddimə» adı ilə dəfələrlə nəşr olunmuşdur. Bu əsər 1988-ci
ildə İstanbulda türK dilində çapdan çıxmışdır,
Avropa alimləri İbn Xəldunu «Tarix filosofu», islam Şərqinin
MontesKyesi adlandırmışlar. ÇünKİ o, tarixin və ictimai fİKrin yeni
elmi metodlarla yazılmasının əsaslarını qoymuşdur. Bu baxımdan
onun iqtisadi-nəzəri fİKİrləri də çox yÜKSəK qiymətə layiqdir.
O
göstərir Kİ, elmin vəzifəsi tarixi, ictimai-iqtisadi hadisələri təsvir
etməK, üzdə görünənləri sadalamaq deyil. Elmin vəzifəsi hadisələrin
mahiyyətini açmaqdır.
İbn Xəldunun böyÜK elmi xidmətlərindən biri cəmiyyətin Keçdiyi
təbii-tarixi inKİşaf mərhələləri və onun hərəKətverici qanunları
haqqındaKi fİKİrləridir.
O
göstərir Kİ, cəmiyyət öz inKİşa- fında
KöçərilİK, oturaq həyat və mədəniyyət
mərhələlərindən Keçməlidir.
Müəllif bu inKİşaf mərhələlərinin birindən digərinə Keçməsi prosesini
əməK bölgüsü və məhsuldar qüvvələrin inKİşa- fında baş verən
dəyişİKİİK və tərəqqilə izah edir.
İbn Xəldunun fİKrincə «KöçərilİK mədəni və şəhər həyatının
əsasıdır, bütün insanların oturaq həyat yaşamasından öncə yaşadıqları
və KeçirdİKİəri bir dövrdür» (Müqəddimə, I cild, səh. 307), Deməli,
KöçərilİK və KÖçəri mədəniyyəti bu və ya digər xalqın təbii-tarixi bir
dövrü yaşamasının zəruri bir mərhələsidir.
İbn Xəldun insanın «təbii hüququ» əsasında qurulmuş iqtisadiyyat
tərəfdarıdır.
O
yazır
K
İ,
əgər dövlət ƏKİnçinin, sənətKarın, tacirin, elm
adamlarının təbii insani hüququnu qorumasa, onlara sərbəst fəaliyyət
göstərməK azadlığı yaratmasa, cəmiyyətin nizamı pozular, dövlət özü
də məhv olmaq təhlÜKƏsilə qarşılaşar. İbn Xəlduna görə dövlətin və
mə’murların bilavasitə iqtisadi 48
Azərbaycan iqtisadi fiıcir tarixi (qısa icmalı)
fəaliyyətlə, ticarətlə məşğul olması o öİKənin təbəələri üçün zərərli
haldır. ÇünKİ, bu halda bazar qayda-qanunları pozular, rəqabət
mübarizəsi sönər, qiymətlər sün’i surətdə qaldırılar və nəticədə
cəmiyyətin sosial həyatının təbii düzəni pozular. İbn Xəldun göstərir
Kİ,
bazarlarda satılan mal və əşyalara qoyulan yÜKsəK vergilər,
tacirlərdən zorla alınan bac və xəraclar bazarlarda qiymətlərin
yÜKsəldilməsinə, bu səbəbdən də tələbin azalmasına, nəticədə
qazancın və marağın aşağı düşməsinə gətirib çıxarır.
XIV
əsrin
ictimai-iqtisadi sistemi şəraitində İbn
Xəldunun sərbəst bazar,
dəyər və
qiymət, rəqabət, tələb və təKİif haqqındaKi nəzəri fİKİrləri iqtisad elmi
tarixində çox aKtual və qiymətli fİKİrlərdir.
İbn Xəldun çağdaş dövrümüz üçün çox aKtual səslənən belə bir
fİKİr də söyləyir Kİ, bir xalq başqa müstəmləKəçi dövlət tərəfindən
işğal olunub uzun müddət onun idarəsi və zülmü altında qalırsa,
həmin xalq onu idarə edən yabançı dövlətin buyruğuna, zor və əmrilə
işləməsinə alışır.
Bu
səbəbdən zülm edilən xalq ətalət və KÖlə
vəziyyətinə düşür və buyuruq qullarına çevrilirlər. Elə buna görə də
onlar azad olduqdan sonra uzun müddət sərbəst fəaliyyət göstərə
bilmirlər, öz öİKƏlərində müstəqil olaraq çalışmaq, yaratmaq, mal və
sərvətlərinə sahib olmaq, özünü idarə etməK çə- tinlİKİərinə mə’ruz
qalırlar.
Azərbaycanın və Şərqin ictimai fİKrinin mühüm hissəsi olan iqtisadi fİKİr
sonraKi dövrlərdə də məşhur mütəfəKKİrlərin əsərlərində bu və digər
dərəcədə öz əKsini tapmışdır. Xüsusilə Azərbaycanda iqtisadi fİKİr və
tə’limlər XIX əsrin İKİnci yarısında M.F.Axundovun, H.B.Zərdabinin,
N.B.Vəzirovun, Z.Marağayinin və başqa mütəfəKKİr və yazıçıların əsərlərində
inKİşaf etdirilmişdir. Bu dövrün mütəfəKKİrləri zəmanənin tələblərindən
çıxış edə- rəK Azərbaycan iqtisadiyyatında geriliyin səbəblərini, milli
dirçəlişin və tərəqqini tapmağın yollarım göstərməyə çalışırdılar. Dövrün
mütərəqqi ziyalıları fəlsəfi və ədəbi əsərlərində, qəzet səhifələrində
Azərbaycanın ictimai-iqtisadi həyatındaKi geriliyin, primi- tivliyin, vaxtı
Keçmiş qaydalara aludəçiliyin səbəblərini xalqın savadsızlığında, xurafat və
cəhalətin beyinlərdə
KÖK
salmasında və s. görürdülər.
M.F.Axundov və N.B.Vəzirov Qərb iqtisadçılarının
fİKİr
və nəzəriyyələrinə
istinad edərəK, onların Azərbaycanda təbliğ olunmasına sə’y göstərmişlər.
XX əsrin əvvəllərində baş verən ictimai-siyasi hadisələr Azərbaycanda
xeyli qəzet və jurnalların yaranmasına, müxtəlif fİKİr cərəyanlarının meydana
çıxmasına təKan vermişdir. Bu dövrün mət-
49