Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan
iqtisadi fiKrin yaranması V9 inKİşafı. Az ərbaycan iqtisadi fiKİr tarixi
Yüklə 7,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- O, XVIII
iqtisadi fiKrin yaranması V9 inKİşafı. Az ərbaycan iqtisadi fiKİr tarixi tın
bütöv bir sistem Kİmi öyrənilməsinə və təhlil edilməsinə ehtiyac duyulurdu. Dövrün ehtiyac və tələbləri bu elmi yaradanları da yetişdirirdi. Bunların içərisində ən məşhurları Uilyam Petti (1623-1687), Adam Smit (1723-1790) və David RİKardo (1772-1823) olmuşdur. İqtisad elminin baniləri və KİassİKİərinin böyÜK xidməti ondadır Kİ, İİK dəfə onlar cəmiyyətin iqtisadiyyatını bütöv halda götürüb tədqiqat obyeKtinə çevirmişlər. MerKantilizm cərəyanından fərqli olaraq KİassİKİər sərbəst bazar iqtisadiyyatı nəzəriyyəsini yaratmışlar. İxtisasca təbiətşünas, həKİm olan U.Petti iqtisad elminin əsaslarının yaradılmasında layiqli yer tutur. O, öz nəzəri görüşlərini «Vergilər və rüsumlar haqqında traKtat» (1662) əsərində açıqlamışdır. Petti burada vergilərin mənbələrini və rolunu şərh et- məKİə yanaşı, əməK, dəyər, pul, əməK haqqı, renta Kİmi iqtisadi Kateqoriyalar haqqında öz nəzəri fİKrini də bildirmişdi. O, «əməK sərvətin atası, torpaq isə anasıdır» məşhur formulun da müəllifidir. Bundan başqa, Petti özünü statistİKanın banisi hesab edərəK «Siyasi hesab» adlı əsər də yazmışdır. Cəmiyyətin iqtisadi həyatını və onun inKİşaf qanunlarını daha sistemli şəKİldə araşdıran dahi ingilis iqtisadçısı Adam Smitdir. O, 1723-cü ildə Şotlandiyanın KirKalı şəhərində dünyaya gəlmiş, uşaqlıq illərini yoxsulluq və çətinlİK içərisində Keçirmişdir. A. Smit 14 yaşında Qlazqo Universitetinə daxil olmuş, sonra isə OKsfordda təhsilini davam etdirərəK fəlsəfə doKtoru dərəcəsi almaqla oranı bitirmişdi. O, bir müddət m.əntiq və əxlaq fəlsəfəsi üzrə professor Kİmi müəllimlİK etmişdir. A. Smit uzun müddət axtarışlardan və müşahidələrdən sonra iqtisadi məsələlərlə məşğul olmağa başlamışdır. Nəticədə «Xalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında traKtat» (1776) adlı şah əsəri ilə məşhur olmuşdur. Beş Kitabdan ibarət olan bu böyÜK əsərdə o, sərbəst bazar iqtisadiyyatı nəzəriyyəsinin banisi Kİmi çıxış etmişdir. Smitin əsərində başlıca məsələ insanın iqtisadi azadlığı, onun sərbəst surətdə öz qabiliyyətlərini reallaşdıra bilməsidir. O göstərir Kİ, insanın iqtisadi fəaliyyətinin başlıca amilini, motivini şəxsi maraq təşKİl edir. Bu mənafe isə öz əməyini, məhsullarını azad surətdə mübadilə etməK vasitəsilə həyata Keçirə bilər. Bu yolla insanlar bir-birinə xidmət edir və münasibətlər yaradırlar. Onun fİKrincə istehsalçılar, alıcılar və satıcılar arasında sərbəst rəqabət olmadan iqtisadiyyat inKİşaf edə bilməz. O, rəqabəti insanların sərbəst iqtisadi fəaliyyətlərini tarazlaşdıran başlıca qanun hesab edir. Onun «Görünməyən əl» adlandırdığı «gizli fİKri» də bazar münasibətlərini tənzimləyən təbii, obyeKtiv qanunlardır. Smit 40
iqtisad etminin yaranması uə formalaşması hətta azad rəqabətin söndürülməsini iqtisadiyyatın sərbəst inKşa- fı üçün bir fəlaKət hesab edir. A.Smitin nəzəriyyəsində cəmiyyətin sərvəti və onun artırılması yolları mühüm yer tutur.
sərvətin mənşəyini əməKdə görür və yazır K İ,
«Hər xalqın illİK əməyi, onun yaşayışına və həyat rahatlığına lazım olan məhsulları gətirən bir iİKİıı fonddur». Smitə görə İllİK məhsulun və sərvətin miqdarı əsasən İKİ amildən: birinci, istehsalda tətbiq olunan əməyin miqdarından, işçilərin sayından, İKİnci isə əməyin məhsuldarlığından asılıdır. Buna görə də əməK məhsuldarlığı yÜKSƏK
olan mədəni xalqlar daha çox sərvət yaradır və yaxşı yaşayırlar. ƏməK məhsuldarlığı aşağı olan, ibtidai vəziyyətdə qalan xalqlar isə az sərvət yaradır və pis yaşayırlar. A.Smit iqtisadiyyatın inKİşafında insan amilini, onun aparıcı rolunu düzgün qiymətləndirir.
yazır Kİ, «Hər bir dövlətin (öl- Kənin) əsas əhali Kütləsi fəhlələrdən, işçilərdən, xidmətçilərdən ibarətdir. ÖİKədə əhalinin ƏKsəriyyətini təşKİl edən işçilərin həyat şəraitinin yaxşılaşmasına səbəb olan bütün şərtlər cəmiyyət üçün faydalı sayılmalıdır... Əgər əhalisinin əKsər hissəsi yoxsul, bədbəxt vəziyyətdə olarsa, o cəmiyyət heç vaxt çiçəKİənə bilməz, xoşbəxt ola bilməz» («Xalqların sərvəti...» 1931-ci il nəşri, səh.87). A.Smit çox zəngin nəzəri irs qoyub getmişdir. İ K İ
yüz ildən artıq bir dövr ərzində onun bu nəzəri irsi elmin, iqtisadiyyatın və mədəniyyətin inKİşafına xidmət göstərmişdir. Bu gün də onun nəzəri görüşləri öz aKtuallığını saxlamaqdadır. A.Smitdən sonra iqtisad elminin inKİşafında ən böyÜK xidməti olan D.Riı-cardo olmuşdur.
əsrin sonu XIX əsrin əvvəllərində baş verən sənaye inqilabı dövründə yaşamışdır. İste’dadlı və çevİK bir maliyyəçi, işbaz olan D.RİKardo heç bir ardıcıl təhsil almadan dərin və mürəKKəb iqtisadi məsələlərin tədqiqi ilə məşğul olmuşdur.
iqtisad
elminin pul tədavülü. Kredit, vergi, beynəlxalq əməK bölgüsü, dünya ticarəti Kİmi KonKret sahələri üzrə qiymətli nəzəri və əməli əhəmiyyətli fİKİr söyləmişdir. RİKardo öz nəzəri görüşlərini başlıca əsəri olan «Siyasi iqtisadın və vergi qoyulmasının əsasları»nda (1817) ƏKS etdirmişdir. O, bu əsərində Smitin iqtisadi nəzəriyyələrini inKİşaf etdirir və təKmilləşdirir. RİKardo belə hesab edir Kİ, cəmiyyətin inKİşaf və tərəqqisinin yeganə hərəKətverici qüvvəsi insanların şəxsi mənafeyidir. Bu şəxsi mənafelər isə sərbəst bazara, sərbəst rəqabətə əsaslanan iqtisadi sistemdə reallaşa bilər. O, hətta öİKƏİər, xalqlar arasında mövcud ticarət münasibətlərində belə sərbəst rəqabət imKanlarından isti- 41 Yüklə 7,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|