Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

İqtisadi fİKrin yaranması və inKİşafı. Azərbaycan iqtisadi fİKir tarixi 

fadə edilməsini məqsədəuyğun sayırdı. 

RİKardonun və Smitin iqtisad elminə gətirdiyi yenilİKİər haqqında 

«İqtisadi tə’limlər tarixi» Kursunda geniş mə’lumat veriləcəyini nəzərə 

alıb fİKrimizi burada bitirməK istərdİK. 

KlassİK  iqtisad  elminin  baniləri  olan  A.Smit  və  D.RİKar-  dodan 

sonra,  onların  nəzəri  irsini  davam  etdirən  çoxlu  iqtisadçılar  nəsli 

yetişmişdir.  Onların  içərisində  həm  bu  elm  sisteminin  tərəfdarları  və 

həm  də  əleyhdarları,  tənqidçiləri  olmuşdur.  İqtisad  elmi  bu 

KİassİKİərin  nəzəri  irsi  əsasında  müxtəlif  istiqamətlərdə  və  müxtəlif 

cərəyanlarda inKİşaf etdirilmişdir. 

MarKsist  məKtəb 

-  bu  məKtəbin  baniləri  K.MarKS  (1818-1883)  və 

F.Engels (1820-1895) KİassİK iqtisad elmindən bir mənbə Kİmi istifadə 

etmişlər.  Tarixi  materializm  baxışlarını  əsas  tutan  MarKs  və  Engels 

Keçmişdə  və  öz  dövrlərində  yaşayan  iqtisadçıların  nəzəri  görüşlərini 

təhlil və tənqid süzgəcindən Keçirmişlər. Onlar ictimai-iqtisadi  fİKrin 

təhlilində sinfi mövqedən çıxış etmişlər. MarKS və Engels Kapitalizmin 

Kommunizm  ilə  əvəz  olunmasının  nəzəriyyəsini  əsaslandırmağa 

çalışmışlar. 

MarKsın  iqtisadi  təhlilinin  məğzini  izafi  dəyər  və  onun  formaları 

haqqındaKi nəzəriyyə təşKİl edir. Kapital yığımı, proletariatın mütləq 

və  nisbi  yoxsullaşması  MarKSin  nəzəriyyəsində  əsas  yer  tutur.  Buna 

baxmayaraq MarKS və Engelsin «Kapital», «Anti-Dü- rinq», «Təbiətin 

dialeKtİKası», «Ailənin, xüsusi müİKİyyətin və dövlətin mənşəyi» və s. 

əsərlərində obyeKtiv və ümumbəşəri dəyərlərə malİK olan ideyalar da 

öz ƏKsini tapmışdır. 

K.MarKS «Kapital»ın birinci cildinə yazdığı müqəddimədə göstərir 

Kİ, «Cəmiyyət... öz inKİşafının təbii qanununun izinə düş- dÜKdə... nə 

təbii  İnKİşaf  mərhələləri  üzərindən  sıçraya  bilməz,  nə  də  bu 

mərhələləri  deKretlə  ləğv  edə  bilməz».  Bu  inKar  olunmaz  nəzəri 

müddəa  cəmiyyətin  inKİşafının  təbii  qanunauyğunluq  əsasında  baş 

verdiyini  göstərir.  O  göstərir 

K

İ,

 

bir  ictimai-iqtisadi  quruluş  başqa  bir 

quruluşla  nə  vaxt  və  hansı  maddi-mə’nəvi  şərtlər  yetişdiyi  şəraitdə 

əvəz oluna bilər. Buna cavab olaraq MarKS yazır: «Heç bir formasiya... 

yeni  yÜKSƏK  istehsal  münasibətləri,  KÖhnə  cəmiyyət  daxilində 

onların  mövcud  olması  üçün  maddi  şərait  yetişməyincə  meydana 

gəlmir». 

Bundan  belə  bir  nəticəyə  gəlməK  olar  Kİ,  maddi-iqtisadi  şəraitin 

yetişmədiyi  və  tarixin  də  zəruri  bir  məsələ  Kİmi  ortaya  qoymadığı 

ümumbəşəri  problemi  bir  inqilabın,  silahlı  çevrilişin  gücü  ilə  həll 

etməK  mümKÜn  deyildir.  Bu  baxımdan  yanaşdıqda  geridə  qalmış 

aqrar 

Ö

İ

KƏ 

olan  Rusiyada,  feodal-patriarxal,  qəbilə  və  tayfa 

münasibətlərinin mövcud olduğu Monqolustanda, Əfqanıstanda və bu 

Kİmi digər öİKƏlərdə Kommunizm quruculuğunu e’lan 42 

---

İqtisad elminin yaranması və formalaşması 

etməK  siyasəti nə  dərəcədə  özünü doğrulda  bilərdi?  Belə  xəyal  və  utopiyaya 

qapılmaq, bütün insan gücünü və maddi vasitələri sonu görünməyən cəmiyyət 

quruculuğuna  yönəltmən,  onun  dağılmasına  və  indİKİ  acı  nəticələrin  baş 

verməsinə  gətirib  çıxartdı.  Nəticədə  Sovet  Kommunist  imperiyası  da  iflasa 

uğradı, azad,  suveren dövlətlər yarandı, XX əsrdə  Azərbaycan da  İKİnci dəfə 

öz müstəqilliyini bərpa etdi. 

§3. Azərbaycan iqtisadi 

f İ K İ r  

tarixi 

(qısa icmalı) 

Azərbaycanda  və  islam  Şərqində  iqtisadi  fİKİr  və  görüşlər  çox 

qədimlərdən  başlayır.  İqtisadi  və  mədəni  yÜKSəliş  bu  öİKƏlərdə 

ictimai-iqtisadi finrin innişafı üçün zəmin yaratmışdır. 

Tarixin  iİKİn  dövrlərindən  başlayaraq  Azərbaycanda,  Şərqdə  iri 

şəhərlər, elm və mədəniyyət mərnəzləri yaranmış və özünün 

yÜKSƏK 

innişaf mərhələsini Keçirmişdir. Çindən Avropaya uzanan qədim ipəK 

yolu  Azərbaycanın  və  bir  çox  Şərq  öİKƏlərinin  iqtisadi,  mədəni 

inKİşafında  mühüm  yer  tutmuşdur.  İndi  bərpa  olunmağa  başlanılan 

bu  qədim  Karvan  yolu  xalqlar  arasında  iqtisadi,  mədəni  və  mə’nəvi 

yaxınlığa və tərəqqiyə də səbəb olmuşdur. 

IX-XIV əsrlərdə Şərqdə və Azərbaycanda elm, sənət və mədəniyyət 

yÜKSƏK inKİşaf dövrü Keçirmişdir. Bu dövrdə Şərqin dünya şöhrətli 

dahi mütəfəKKİrləri yetişmişdir. Bunlardan Fərabi (870-950), İbn Sina 

(980-1037),  Biruni  (973-1048),  Bəhmənyar  (993-1066),  Nizami 

(1141-1209),  Tusi  (1201-1274),  İbn  Xəldun  (1332-1406)  Kİmi 

mütəfəKKİrlər  çoxcəhətli  elmi  və  ədəbi  yaradıcılıqları  ilə  dünya 

mədəniyyətini  zənginləşdirmişlər.  Bunların  və  adını  çəKmədiyimiz 

onlarca Şərq mütəfəKKİrlərinin əsərləri iqtisadi fİKİr və nəzəriyyələrlə 

də zəngindir. Orta əsrlərdə yaşamış bu alimlərin əsərlərində fəlsəfə və 

təbiətşünaslıq elm sahələri ilə yanaşı, cəmiyyətin iqtisadi hadisələri və 

onların qanunauyğunluqları haqqında fİKİrlər də öz ƏKSini tapmışdır. 

Onlar  sərvət  və  onun  yaradılması  və  bölgüsü,  mübadilə,  əməK 

bölgüsü,  əmtəə,  pul,  bazar,  maliyyə,  vergi  Kİmi  iqtisadi  anlayışlar 

haqqında öz nəzəri görüşlərini  bildirmişlər.  Bütün bunları öyrənməK 

isə  Keçmişimizi,  soy  KÖKÜmüzü,  tariximizi  öyrənməK  və  özümüzü 

bir daha dərıc etməK deməKdir. Bu məqsədlə iqtisadi fİKİr tariximizə 

bir  nəzər  salaraq  onun  öyrənilməsinin  qaynaqlarını  da  göstərməK 

istərdİK. 

Xalqın iİKİn, ibtidai, ictimai-iqtisadi fİKİr tarixi çox uzaq 

Keç-

 

43 

---