Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan
Yüklə 7,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
Qlobal iqtisadi problemlər fəlaKətin baş vermosi istehsalın təmərıcüzləşdiyi və əhalinin daha sıx olduğu yerlərdə daha böyÜK faciələrə səbəb ola bilər. GələcəKclə Azərbaycanın nəhəng neft istehsalçısına çevrilməsi gözlənilir. Bunun üçün respublİKanın nəqliyyat sisteminin və KommunİKasiya xətlərinin tamamilə yenidən qurulması tələb olunur. RespublİKamızda mövcud olan təbii fəlaKət növləri dəqiq və hərtərəfli öyrənilməKİə aparılmalıdır. Artıcı müstəqil innişaf yoluna başlamış respublİKamızın da həll etməli olduğu problemlər arasında qlobal iqtisadi problemlər də xüsusi əhəmiyyət KƏsb edir. İndi eı respublİKamızın milli iqtisadiyyatının formalaşması və onun dün ya
iqtisadiyyatına inteqrasiya olması üçün törədə biləcəyi çətinlİK- ləri
cpıbaqcadan görməK və aradan qaldırmaq, hazırda Keçid iqtisa diyyatı
şəraitində ən ümdə vəzifələrdən biri olmalıdır. Hal-hazırda Azərbaycan RespublİKası eKoloji tarazlığın pozulması baxımından dünyanın ən bərbad regionlarından biri hesab olunmalıdır. Eı-cstensiv iqtisadi siyasət nəticəsində öİKəmizin ərazisi nin
40 faizdən çoxu su və KÜ I ƏK eroziyasına məruz qalmış, 1100 heı-ctardan çox ərazidə şorlaşma getmiş, 17 min heı-ctar torpaq sahəsi isə məhsuldarlıq baxımından tamam sıradan çıxmışdır. Bütün bunların nəticəsində öİKəmizdə adambaşına düşən ƏKİn sahələrinin micıdarı 1958-ci ildəKİ 0,38 heı-ctardan 0,18 hentara enmişdir. Bu da Keçmiş İttifaq üzrə orta göstəricidən 4 dəfə azdır. Ə K İ IIÇ
İİİ K dövriyyəsində olan torpaqlarımızın çox hissəsi zəhərli vasitələrin, bə’zi hallarda isə tətbiqi qadağan olunmuş preparatların işlədilməsi nəticəsində ərzaq məhsullarının yetişdirilməsi üçün yararsız hala salınmışdır. Kür-Araz hövzəsində bütün ƏKİn
sahələrinin münbitliyi xeyli azalmışdır. Bunu isə bir neçə onil- lİKİərə və milyard manatlarla maliyyə vəsaitləri hesabına bərpa et- məK mümıcündür. Su hövzələrimiz həm respubliıca daxilində, həm də sərhəd zonalarında güclü çirıdənmə nəticəsində, deməK olar Kİ,
tamamilə yararsız hala düşmüş və bu proses hal-hazırda davam etməKdədir. Hər il respublİKamızın su hövzələrinə orta hesabla 350-380 milyon Kubmetr təmizlənməmiş çirKİi su axıdılır. Bütün bunlar azmış Kİmi Zaqafqaziya su arteriyasının aşağı axarında yerləşən Azərbaycanın su mənbələri. Kür və Araz çayları qonşular (xüsusən, bədnam Ermənistan RespublİKası) tərəfindən güclü çirı-clənməyə mə’ruz qalır. Gürcüstan RespublİKası ərazisində Tbilisi, Rustavi, Qardabani şəhərlərinin sənaye, məişət tullantıları Kür çayını, Ermənistanın Oıctemberyan, Eçrniadzin rayonlarının. Qafan və Yerevan şəhərlərinin əKsər sənaye müəssisələrinin zəhərli tullantıları isə Araz 686
XXI əsrin astanasında Azərbaycan Respubliıcasımn qlobal iqtisadi problemlərin həllində mövqeyi çayını hədsiz dərəcədə çirKİəndirir. Bu çayların Kənd təsərrüfatı əhəmiyyətini nəzərə alsaq görərİK Kİ, nəinKİ sularımız, həm də ƏKİn sahələrimiz güclü çirKİənməyə mə’ruz qalır. Deməli, bədnam qonşularımız bizimlə
ərazi müharibəsi deyil, həm də təbiət müharibəsi aparırlar.
O
yaradanlara: sürüşmələr (800 Kv.Km), sellər (1300 KV . Km), bataqlaşma (1500 KV.Km), şoranlaşma (650 KV . Km), uçqunlar (500 KV. Km), daş uçqunları (100 KV . Km) və s. aiddir. Respubli- Ka ərazisində eKzogen-geoloji proseslərin aKtivləşməsi 243-dən çox sahədə - 21 şəhər, 2 qəsəbə, 220 Kənd yaşayış məntəqələrini və onlara yaxın yerləri əhatə edir. Uzun illər vəhşicəsinə istismar nəticəsində tamamilə pozulan eKoloji tarazlığın bərpasına birdən-birə nail olmaq mümKÜn deyildir. Bunun üçün onun özülünün qoyulması ən tə’xirəsalınmaz problemlərdəndir. Bu
cəhətdən respublİKamızda qısa dövrdə ləngimədən qlobal iqtisadi problemlərin həllinə dair aşağıdaKi tədbirlər görülməlidir. Birincisi, istehsal olunan milli gəlir vahidinin təbii resurs tutumunun aşağı salınması tə’min olunm.alıdır. T ƏKCƏ bunu deməK vacibdir Kİ, respublİKada eKoloji gərginliyin artması məhsul istehsalı vahidinə normadan artıq təbii resursların işlədilməsi nəticəsində baş vermişdir. Onu deməliyİK Kİ, respublİKada istehsal, olunan milli gəlirin hər bir manatına 1,8-2,0 Kubmetr su işlədilirsə, bu göstərici Keçmiş SSRİ-də 0,55-0,60 Kubmetr olmuşdur. RespublİKada milli gəlirin yÜKSƏK su tutumluğu hər min manat milli gəlir istehsalına təxminən 30-35 Kubmetr çirKİi su əmələ gəlməsinə və bərpa oluna bilən su ehtiyatlarının təxminən 46 faizinin istehsala cəlb edilməsinə səbəb olur. Bu
da eıcoloji tarazlığın pozulduğu bir respublİKa üçün çox yÜKSƏK göstərici deməK- dir. Onu da deməliyİK K İ, Keçmiş SSRİ-də bərpa oluna bilən su ehtiyatlarının 6 faizindən istifadə olunurdu. Torpaq ehtiyatlarından eKstensiv istifadə nəticəsində xeyli miqdarda sahələrimiz istifadə olunmaq üçün yararsız vəziyyətə düşmüşdür. Belə Kİ, hər il mövcud suvarmadan torpaqların münbit- ləşdirilməsi əvəzinə yeni suvarılan torpaq sahələri Kənd təsərrüfatı dövriyyəsinə daxil edilmişdir. Bu da məhsuldar torpaqlarımızın tamamilə yararsız vəziyyətə düşməsini gücləndirmişdir.
Qlobal iqtisadi problemlər minimuma endirilməsinə nail olmaq mümKÜndür. Belə Kİ, hər il orta hesabla respublİKada (Keçmiş İttifaq əməK bölgüsü şəraitində) istehsal olunan milli gəlirin həcmi 10-11 milyard rubl arasında baş verirdi. İstehsal olunmuş milli gəlirin hər min rubluna görə təxminən atmosferə 180-185
Kiloqram zəhərli maddə, su hövzələrinə isə 30-35
Kubmetr çirKİi su axıdılırdı. Nəticədə, ətraf mühitin çirKİənməsindən Ö İ KƏ iqtisadiyyatına dəyən zərərin minimum illİK miqdarı təxminən milli gəlirin 30-35
faizi qədər və ya da 3,3-3,8
milyard rubl təşKİl etmişdir. Müqayisə üçün Keçmiş İttifaqda həmin göstərici milli gəlirin 15-20 faizi, ABŞ-da 5-6 faizi, Almaniyada 6-10 faizi qədər olmuşdur.
II K növbədə öİKənin sənaye struKturunu təKmilləşdirməli, eKoloji baxımdan təmiz, az tullantılı sənaye sahələrinə geniş imKan yaradılmalı, mövcud çirKİi sənaye sahələri isə yeni texnologiya və təmizləyici qurğularla təmin olunmalıdır. Bu işdə respublİKanın öz daxili potensialından da geniş istifadə edilməlidir. Hazırda Azərbaycanda yÜKSƏK maşınqayırma və cihazqayırma potensialı olmasına baxmayaraq təbiəti mühafizə avadanlığı istehsal edən ixtisaslaşmış bir müəssisəmiz belə yoxdur. Üçüncüsü, Zaqafqaziyada yerləşən respublİKaların təbiətimizin çirKİənməsindəKİ «xidmətlərini» göstərməK, dövlətlərarası münasibətlərin indİKİ dövrdə beynəlxalq (sazişlər) qanunlar əsasında qurulmasına nail olmaq gərəKdir. Dördüncüsü, Keçmiş İttifaqdan miras qalmış deKİarativ xaraK- terli qanunvericilİK aKtları, eKologiya sahəsində olan bütün normativlər yerli şəraitin tələblərinə uyğun olaraq yeniləri ilə əvəz edilməlidir. Bazar münasibətlərinə Keçid şəraitində həmin normativlərin tə'sir mexanizmini tə’min etməK üçün onlar hərtərəfli əsaslandırılmalı, müxtəlif sahələr üzrə diferensiallaşdırılmalıdır. Beşincisi, Xəzər problemi də hazırKi dövrdə təcili olaraq həll edilməlidir. Belə Kİ,
son illər Xəzərin səviyyəsinin intensiv qalxması nəticəsində 250
Kilometr sahil zolağı dağılmış, bir sıra yaşayış məntəqələri, sənaye obyeKtləri sıradan çıxmış və təxminən 3,5-4
min heKtar məhsuldar torpaq sahəsi Kənd təsərrüfatı dövriyyəsindən çıxarılmışdır. Altıncısı, müstəqil respublİKamızda təbiətin mühafizəsi sahəsində milli Kadrların hazırlanması üçün maddi-texnİKİ baza yara 688 XXI əsrin astanasında Azərbaycan RespublİKOSinın qlobal iqtisadi problemlərin həllində mövqeyi dılmalıdır. Bütün bunların vaxtında nəzərə alınması və həyata Keçirilməsi şübhəsiz, respublİKanın müasir eKoloji böhran vəziyyətindən çıxarılmasına xeyli tə’sir göstərməKİə, onun müstəqillİK yolundaKi addımlarının daha da möhKəmləndirilməsinə və sür'ətlə irəliləməsinə böyÜK təKan olardı. §4. Qlobal iqtisadi problemlarin həll olunmasında elmi-texnİKİ tərəqqinin rolu Müasir dövrdə təbiətlə cəmiyyət arasında və eləcə də beynəlxalq aləmdə öİKələr arasında əmələ gələn ziddiyyətlərin həll edilməsi üçün elmi-texnİKİ tərəqqinin mühüm rolu vardır. Elmi- texnİKİ tərəqqi təKcə məhsuldar qüvvələrin yÜKSəldilməsindən ibarət olmayıb, o, həm də cəmiyyətdə siyasi, iqtisadi, mədəni, təbii (bioloji) və s. proseslərlə bağlı KÖK
I Ü
Hazırda elmi-texnİKİ inqilab və onun nəticələrindən hərtərəfli istifadə olunması sayəsində elm, ictimai istehsalın inKİşafının aparıcı amilinə çevrilmişdir. Bu
baxımdan yeni cisim, maddə və materialların yaradılması, yeni enerji mənbələrinin aşKar edilməsi, resursların işlədilməsinin və qorunmasının yeni sistemlərinin formalaşması, istehsalın mütərəqqi formalarının yaradılması, onun texnoloji cəhətdən modelləşdirilməsi, Kİmyalaşdırma və biologiya ilə dərin əlaqələrin yaradılması, ixtisaslaşdırılması, ictimai əməK bölgüsünün dərinləşməsi, Kompüterləşdirilməsi, Kosmosun və dünya OKeanının istifadəyə verilməsi və s. istiqamətlərdə ictimai istehsalın inKİşafına tə’sir edir. Bazar iqtisadiyyatına Keçid dövründə istehsalın maddi əsasında baş verən Keyfiyyət və buna müvafiq Kəmiyyət dəyişİKİİKİəri bilavasitə uzun dövr elmi-texnİKİ tərəqqinin inİKşafı ilə yaranmışdır. Alimlərin qeyd etdİKİəri Kİmi son onillİKİərdə elm dünyanın insan tərəfindən dərK edilmiş mühüm sahələrini xeyli dərinləşdirmiş və bilİKİərimizi bir çox qanunauyğunluqlarla zənginləşdirmişdir. Bu
aspeKtdən də müasir elmi-texnİKİ inqilaba aşağıdaKi amilləri aid etməK olar: - elmin bilavasitə məhsuldar qüvvəyə çevrilməsini; - ictimai əməK bölgüsünün get-gedə dərinləşməsini; - məhsuldar qüvvələrin bütün ünsürlərinin Keyfiyyətcə yeniləşməsini, - informasiyanın iqtisadi və sosial əhəmiyyətinin yÜKSƏİdilməsi 689 Qlobal iqtisadi problemlər VƏ KommunİKasiya vasitələrinin geniş şəbəKəsinin yaradılmasını və s. Onu da deməliyİK Kİ, dünya miqyasında eKoloji şəraitin
Bu İnKİşaf istiqamətlərindən hər biri bilavasitə qlobal iqtisadi problemlərlə, yə’ni cəmiyyət, təbiət və insanın qarşılıqlı fəaliyyəti ilə sıx əlaqədədir. Qlobal iqtisadi problemlər sistem Kİmi müxtəlif aspentlərdə, o cümlədən sosial-iqtisadi, sosial-mədəni, elmi-texnİKİ aspeKtlərdə təzahür edir. İndi alimlər dünya miqyasında və milli çərçivədə cəmiyyətin sosial-iqtisadi inKİşafının əsas istiqamətlərini işləyib hazırlayar- Kən qarşıda duran ümdə vəzifələri seçib ayırırlar. XX əsrin sonu XXI əsrin başlanğıcına olan dövrdə «ətraf mühitin qorunması», «təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə edilməsi» sahəsində vəzifələri dəqiq müəyyənləşdirmişlər. Bura daxildir: təbiətin mühafizəsi tədbirlərinin səmərəliliyinin yÜKSəldilməsi, aztullantılı və tullantısız texnoloji proseslərin geniş tətbiq edilməsi, təbii ehtiyatlardan, xammaldan, materiallardan tamamilə və KompleKs halda istifadə olunmasını tə’min qdəı^vətraf mühitə zərərli tə’sir edən və ya bu tə’siri əhəmiyyətli dərqQədə azalda bilən Kombinasiyalı istehsalatların meydana gəlməsi və onların inKİşafının tə’min edilməsi. Bunlarla yanaşı, cəmiyyətdə torpaqlardan səmərəli istifadə olunmalı, su ehtiyatlarının, bitKİ
və heyvanlar aləminin mühafizəsi gücləndirilməlidir. Bütün dünyada və eləcə də öİKəmizdə təbiətin mühafizəsi probleminin həlli, müasir elmi-texnİKİ tərəqqiyə əsaslanaraq idarə edilmə prosesini gücləndirməlidir. Artıq XXI əsrin astanasında olduğumuz bir vaxtda fəla- Kətlərin acı nəticələrinin bilavasitə iqtisadiyyata, insanın həyat
Qlobal iqtisadi problemlərin həll olunmasında elmi-texniıci tərəqqinin rolu VƏ təsərrüfat fəaliyyətinə güclü ziyan yetirən bir problem Kİmi öyrənilməsi az əhəmiyyət KƏsb etmir. Azərbaycanın gələcəKdə nəhəng neft istehsalçısına çevrilməsi, öİKədə, yuxarıda deyildiyi Kİmi, nəqliyyat sisteminin və KommunİKasiya xətlərinin tamamilə yenidən cıurulmasmı tələb edir. Əvvəllər olduğu Kİmi, bu gün də bazar iqtisadiyyatına Keçid şəraitində respublİKamız qlobal iqtisadi problemlərin həllində dünyanın bütün dövlətləri ilə əməK- daşbq etməyə hazırdır. Əsas həll edilməli problemlərdən olan elmi- texniıci tərəqqinin sürətləndirilməsi, ETİ-nin nailiyyətləri, qabaqcıl öİKƏlərin iqtisadi üstünlÜKİərini potensial imıcanları ilə bir- ləşdirməKİə xammal, enerji, demoqrafiıc, ərzaq, qaçqınlıq və s. problemlərin həlli ön plana çəıcilməlidir. BeləlİKİə, qlobal iqtisadi problemlərin qısa təhlili bir daha sübut edir Kİ, bunların əıcsəriyyəti cəmiyyət tərəfindən yaradılmış və müəyyən mə'nada sivilizasiyanın «irsi xəstəliyidir». Bu
«irsi xəstəlİKİər» bəşəriyyətin öz varlığını təhlüıcə qarşısında qoyur. Deməli, qlobal iqtisadi problemlərin tədqiqi bir daha inandırıcı şoKİldə
sübut edir ıci, cəmiyyətin məhsuldar qüvvələri ilə istehsal münasibətləri arasında ziddiyyətlər mövcuddur, bu ziddiyyətləri vaxtında aşıcar etməıc və həll etməıclə bəşəriyyəti bu problemlərin doğurduğu bəlalardan xilas etməıc mümıcündür. 691
BABA YE V ƏLİCAN PİRİCAN oğlu və MEYBULLAYEV MƏMMƏDHƏSƏNXANLAR oğlunun ümumi elmi redaktəsi ilə IQTISADI NƏZƏRİYYƏ dərslik Nəşriyyatın direktoru Mətbəənin direktoru Texniki redaktoru Kompüter dizaynı Kompüter operatoru Korrektor E. A.Əliyev S.O.Mustafayev F. Z.Kərimov M.H.Xanbabayeva A.E.Teymurov S.D.Hüseynova Yığılmağa verilib 03.01.2001. Çapa imzalanıb; 15.05.2001. Formatı 70x100 F.ç.v. 43,25. Ş.ç.v. 50,6. Ofset kağızı. Sifariş № 7^17 . Sayı 1000 nüsxə. Qiyməti müqavilə ilə. «Çaşıoğln» mətbəəsi Bam ş., M.Müşfiq 2a. Yüklə 7,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|