Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan
iqtisadi fİKrin yaranması və inKişafı. Azərbaycan iqtisadi fiKir tarixi
Yüklə 7,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Azərbaycanda iqtisadi fİKrin inKİşafında Nizami Gəncəvi önəmli yer tutur. O, dahi şair və mütəfəKKİrdir. Onun beş böyÜK poemadan ibarət olan
- Nizami öz dövründə görüb müşahidə etdiyi əmtəə mübadiləsi, bazar, qiymət, pul, sələm Kapitalı və faiz haqqında düşüncələrini özünəməxsus
iqtisadi fİKrin yaranması və inKişafı. Azərbaycan iqtisadi fiKir tarixi aldatmaq şəriət qanununa zidd bir əməl Kİmi pislənilir. «Quran»da insanlar arasında mübadilə, alış-veriş münasibətləri faydalı bir fəaliyyət sayılır. LaKİn borc verib faiz almaq, sə- ləmçilİK isə qət’i qadağan edilir. Bundan başqa, «Quran»da və «Hədislər »də vergilərin ödənilməsi üçün çox sadə və aydın qaydalar müəyyən edilir. ZəKat, xüms və fitrə ödəməyin miqdarı, onları ödəyənlərin əmlaK vəziyyəti nəzərə alınır. İslamın iqtisadi məsələlərə münasibəti Azərbaycan və Şərq mü- təfəKKİrlərinin əsərlərində də öz ƏKSini tapmışdır.
ƏKS
olunmuşdur. Nizaminin sosial-iqtisadi görüşlərində mühüm yer tutan məsələlərdən biri əməK və sərvət, onların daxili bağlılığıdır.
bütün
əsərlərində maddi və mə’nəvi sərvətləri yaradanların əməyinə yÜKSƏK qiymət vermiş, sadə əməK adamının surətlərini yaratmışdır. Nizami əməyin ancaq insana xas olan bir fəaliyyət olduğunu göstərir, insanın başqa canlılardan fərqini və üstünlüyünü onun əməK fəaliyyətində, çalışmağında görür.
yazır: «Nə şəhvət, nə yuxu, nə də Kİ yeməK, həyatın mə’nası olmasın gərəK». Nizami insanı özünü dərK etməyə, düşünməyə, həyatın «hər sirrini açmaqda hünər göstərməyə» çağırırdı. Nizami belə bir həqiqəti də dərK etmişdir K İ; «hər cür çalışmaqda son məqsəd, yeməK və geyməKdən başqa bir şey deyildir». Nizamiyə görə əməK prosesi ictimai mə’na daşıyır, burada hər KƏS həm özü üçün, həm də başqaları üçün çalışır, hər Kəsin hamıdan, hamının isə hər KƏsdən asılılığı mövcuddur. O, «Dünya tarlasına diqqət yetirsəK, hamımız bir-birimiz üçün ƏKİnçiyİK» fİKrini söyləyir. Nizami əməK və peşə bölgüsü, onun sərvətin artmasına tə’siri ideyasını da irəli sürür.
göstərir Kİ, sənətə, sənətKara, ƏKİnçi əməyinə qayğı göstərilməsə, hər Kəsin öz peşəsinə görə işləməK imKanı yaradılmasa «heç Kİm öz peşəsindən bəhrə götürə bilməz», sərvət azalar, vergilər ödənilməz, xəzinə də boş qalar. Nizami dəfələrlə yada salır K İ,
sənətKar öz peşəsindən tutmazsa yaxşılıq əvəzinə pislİK çıxar.
O vaxt
K İ,
«hər KƏS ÖZ
peşəsindən əl çəKər, cahanda abadlıq heçə uğrayar». Nizami öz dövründə görüb müşahidə etdiyi əmtəə mübadiləsi, bazar, qiymət, pul, sələm Kapitalı və faiz haqqında düşüncələrini özünəməxsus tərzdə ifadə etmişdir. O, ticarətdə, bazarda qiymətlərin ədalətli surətdə qoyulmasını tövsiyə edir, sələmçilİK yolu İlə sərvət, pul toplamağı haram sayırdı. 46 Azərbaycan iqtisadi fiKir tarixi (qısa icmalı) BöyÜK humanist şair və filosof Nizaminin sosial-iqtisadi görüşlərindən belə bir nəticə çıxır Kİ, o, yaşadığı cəmiyyətin quruluşu ilə onun mürəKKəb ziddiyyət və ədalətsizliyilə razılaşmır, onu «təzələməK», «yenidən qurmaq» ideyaları ilə yaşayır. O,
«Elə bir ixtiyar olsaydı məndə, qoymazdım bəndəyə möhtac bir bəndə» demənlə xəyala qapılır, yaşadığı cəmiyyətin bütün ağrı və acılarını bir daha hiss etdirir. Azərbaycan nəzəri-iqtisadi finrinin innişafına böyün xidmət göstərənlərdən biri də Nəsirəddin Tusidir ( XIII əsr). Dünyada astronom, riyaziyyatçı nimi tanınan N.Tusi filosof və iqtisadçı nimi də məşhurdur. Onun iqtisadi-nəzəri və əməli finirləri məşhur «Əx- laqi-Nasiri» və «Maliyyə haqqında tədqiqat» əsərlərində ifadə olunmuşdur. Tusi cəmiyyətin iqtisadi quruluşu, iqtisadi münasibətləri haqqında münəmməl və aydın olan bir nəzəriyyə yaratmışdır. Tusi göstərir ni, insan öz tələbatını ödəməyə möhtacdır. Buna görə də əmən və istehsal fəaliyyəti onun üçün bir zərurətdir. «İnsanın qidası sənət və peşə olmadan, məsələn, ənmən, biçmən, təmizləmən, üyütmən, yoğurmaq və bişirmən olmadan mümnün deyildir. Bunun üçün isə nömənçi işlər, nənd təsərrüfatı alətləri düzəltməyi və işlətməyi bacarmaq üçün də böyün əmən sərf etmən lazımdır» (Əxlaqi-Nasiri, səh. 145). Bütün bu və buna bənzər işlər bir adam tərəfindən görülə bilməz. Bu səbəbdən insanları qarşılıqlı yardıma, birgə işləməyə zəruri edən ehtiyac doğur ni, bu da onların ictimai əmən fəaliyyətindən ibarətdir. Tusi göstərir ni, əmən bölgüsü, ixtisaslaşma cəmiyyətin müəyyən dövrü üçün yaşamasının zəruri şərtidir. O yazır: «İnsanlar bir-birinə nömən etdində, onların hərəsi bu işlərin birini yerinə yetirdində, özlərinə lazım olandan çox istehsal edər, artığını başqalarına vermən və almaq yolu ilə müvazinət və tarazlıq əmələ gətirər, yaşayış vasitələrini tə’min edər, özünü və cinsini mühafizə edər, nizama salar və sistem yaradarlar». Tusinin göstərdiyi bu sistemdə istehsalla istehlan arasındanı qarşılıqlı əlaqə, onların birinin digəri üçün şərt olması ideyası da əns olunmuşdur. Tusi göstərir ni, insan öz əmən prosesini, əmən münasibətlərini yaxşı dərn edərsə öz davranışını da məqsədəuyğun səmtə yönəldə bilər. O, cəmiyyətin iqtisadi həyatını, burada insanların davranış qaydalarını öyrənən elmin predmetini müəyyən etməyə çalışır. Onun finrincə bu məsələlər «İctimaiyyat» deyilən bir elmin predmeti- dir. O yazır: «İctimaiyyat hinməti həmin bu məsələnin mövzusunu təşnil edən bir elmdir. Bu elm hamının xeyrinə olan birgə əməyin
Yüklə 7,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|