Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

İqtisadı fiKrin yaranması və inKişafı. Azərbaycan iqtisadi fiKir tarixi  

həyatın  idarə  edilməsini  öz  üzərinə  götürməyə  çalışırdı.  Bu  şəraitdə 

cəmiyyətdə mövcud olan sosial bərabərsizliyi, açıq istismarı, ağır vergi 

və  töycüləri  necə  izah  etməK  olardı.  Varlı-  yoxsul,  ağa  və  KÖlə 

qalmaqda  davam  edirdi.  Kilsələr  də  getdİKcə  varlanmaq  mərKəzinə 

çevrilirdi.  Xristian  ideoloqları  bütün  bu  məsələlərin  həllini  ədalət  və 

bərabərliyin qərarlaşmasında axtarırdılar. Məşhur din xadimi italiyalı 

rahib  Foma  AKVinsKİ  (1225-  1274)  özünün  dini-fəlsəfi  görüşlərində 

cəmiyyətin  təbəqələrə  bölgüsünü  dini  ehnamlarla  əsaslandırmağa 

çalışmışdı. O, insanların maddi və mə’nəvi cəhətdən aşağı və yÜKSƏK 

dərəcələrə,  təbəqələrə  bölgüsünün  səbəbini  ilahi  qanunlarla  izah 

etməyə çalışır. Belə bir şəraitdə 

0

, hamını dözümlü olmağa, öz taleyi ilə 

barışmağa çağırırdı. 

F.AKVinsKİ  deyirdi 

K

İ,

 

mübadilədə,  alqı-satqıda,  qiymət 

qoyulmasında, əməyin haqqının ödənilməsində «ədalət» prinsipi əsas 

tutulmalıdır. Bu prinsipə əsaslanaraq o, «Ədalətli qiymət» ideyası ilə 

çıxış  edir.  Onun  fİKrinə  görə  qiymətlər  elə  qoyulmalıdır 

Kİ, 

onlar 

əmtəənin istehsalına sərf edilən xərcləri, tədavül xərclərini ödəməli və 

həm də istehsalçının yaşayış tələbatını tə’min etməlidir. 

Orta  əsrlərdə  öz  iqtisadi  fİKİr  və  görüşlərilə  «Kononistlər»  Kİmi 

tanınan  din  xadimləri  iqtisadi  həyat  gerçəKİiyinin  tələblərinə  cavab 

verməK  qüdrətində  olmamışlar.  Onlar  (Kononistlər)  yalnız 

KÜSƏ 

ehKamları, qayda və qanunları  əsasında  iqtisadi hadisə və prosesləri 

şərh etməyə və nəticələr çıxarmağa sə’y göstərmişlər. LaKİn,  iqtisadi 

həyatın  öz  təbii  qanunları  və  ziddiyyətləri  in-  Kİşaf  etməKdə  idi.  Bu 

dövrdə  haKİm  natural,  qapalı  feodal  sistemi  daxilində  tədricən 

əmtəə-pul münasibətləri də inKİşaf edir və genişlənirdi. Bütün bunlar 

isə  yeni  bir  inKİşaf  mərhələsinə,  yeni  fİKİr  və  nəzəriyyələrin 

yaranmasına Keçid üçün zəmin hazırlayırdı. 

§2. İqtisad elminin yaranması 

va formalaşması 

Yuxarıda göstərildi Kİ, iqtisadi fİKİr və tə’limlər uzun tarixi dövr 

ərzində  xüsusi  bir  elmin  öyrənmə  obyeKti  olmamışdır.  Qədim 

dünyadan  başlamış 

XVII-XVIII 

əsrlərə  qədər  iqtisadi  fİKİr  və  görüşlər 

müxtəlif  elmlərin  tərKİbində  inKİşaf  etdirilmişdir.  Bu  elm  yalnız 

XVII-XVIII 

əsrlərdə  bir  nəzəriyyələr  sistemi  Kİmi  formalaşmağa 

başlamışdır.  Həmin  dövrlərdə  elmlərin  təsərrüfatı,  yeni  elm-bilİK 

sahələrinin meydana çıxması üçün maddi, iqtisadi və mə’nəvi şərtlər 

də yetişmişdir. Belə 

K

İ,

 

XVI 

əsrin sonu, 

XVII

 

36 

---

iqtisad elminin yaranması və formalaşması 

əsrin  əvvəllərində  Avropa  öİKƏlərinin  ictimai-iqtisadi  həyatında 

böyÜK  dönüş  yaranmağa  başlamışdır.  Xüsusi  müİKİyyətin  müxtəlif 

formalarına, azad sahibKarlığa, xüsusi təşəbbüs və rəqabətə əsaslanan 

yeni cəmiyyətin yaranması və təşəKKÜl tapması bu dövrün səciyyəvi 

xüsusiyyəti  idi.  Bu  şəraitdə  əməK  bölgüsünün  dərinləşməsi, 

manufaKturanın  yaranması,  daxili  və  xarici  bazarların  genişlənməsi, 

pul tədavülünün rolunun artması Kİmi proseslər baş verirdi. Bir sözlə, 

yeni,  daha  yetKİn  və  mürəKKəb  bir  iqtisadi  sistem  meydana  gəlirdi. 

Yeni  yaranan  və  inKİşaf  edən  bu  iqtisadi  münasibətlər  sistemi  onu 

nəzəri  cəhətdən  öyrənən,  araşdıran  və  təhlil  edən  xüsusi  bir  elm 

sahəsinin  də  meydana  çıxmasını  zəruri  edirdi.  Eyni  zamanda  həmin 

iqtisadi, ictimai şərait iqtisad elminin yaradıcılarını və KİassİKİərini də 

yetişdirmişdir. 

İqtisad  elmi  yaranmasından  başlayaraq  sistemli  bir  elmə 

çevrilməsinə  qədər  bir  sıra  mərhələlər  Keçirmişdir.  Onun  əsas 

mərhələlərindən biri MerKantilizm deyilən məKtəb olmuşdur. 

MerKantilizm 

-  italyan  dilində  ticarət,  tacir  deməndir.  Bu  əslində 

Avropada 

XVI-XVII 

əsrlərdə  iqtisad  elminin  bünövrəsini  qoyan  bir 

nəzəri  məKtəbin  adıdır.  Müxtəlif  elm  və  peşə  sahələrindən  olan  bu 

nəzəri  məKtəbin  görKəmli  nümayəndələrindən  ingil-  tərəli  Vilyam 

Staffor (1554-1612), Tomas Man (1571-1641), italiyalı Qaspar SKarufari 

(1519-1584),  fransalı  Antuan  Mon-  Kretyen  (1575-1621)  Kİmi  şəxslər 

iqtisadi-nəzəri  finrin  inKİşafı-  na  böyÜK  xidmət  göstərmişlər.  Elə 

elmin 

ÜK 

adı  da  Mernantilist  Monnretyen  tərəfindən  verilmişdi. 

Monnretyen qədim yunan sözlərindən olan «siyasət» və «iqtisadiyyat» 

anlayışlarını  birləşdi-  rərəK  əsər  yazmışdır.  Onun  Fransa  Kralı 

XIII 

Lüdviqə həsr etdiyi bu əsəri 1615-ci ildə «Siyasi iqtisad traKtatı» adı ilə 

nəşr olunmuşdur. O, bu KİÇİK həcmli əsərində dövlətə müraciət edir, 

onu  Fransada  milli  iqtisadiyyatın  dirçəlməsinə  KÖməK  göstərməyə 

çağırırdı.  MonKretyen 

Ö

İ

KƏ 

daxilində  sənayeçilərin,  tacirlərin, 

əKİnçilərin sərbəst İnKİşaf etməsi üçün xaricdən gətirilən mallar üçün 

yÜKsəK  gömrÜK  rüsumları  qoyulması  təKİifini  bildirirdi.  Onun  bu 

əsəri  nəzəriyyədən  çox  praKtİKİ  məsələlərin  həllinə  yönəldilmişdir. 

LaKİn  «Siyasi  iqtisad»  adı  altında  yazılan  bu  birinci  əsər  iqtisadi 

məsələlərin öyrənilməsinə və tədqiqinə nəzəri cəlb edirdi. 

MerKantilistlərin  nəzəri-iqtisadi  görüşlərində  iqtisadiyyat  vahid  bir 

sistem  Kİmi  öyrənilmir.  Onlar,  yalnız  iqtisadiyyatın  bir  sahəsini,  əmtəə 

tədavülü dairəsini tədqiq və təhlil edirlər. Bunun ob- 

37 

---